Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 1988, Blaðsíða 7

Náttúrufræðingurinn - 1988, Blaðsíða 7
Árni Hjartarson: Þjórsárhraunið mikla - stærsta nútímahraun jarðar Á síöari árum hafa verið skiptar skoð- anir um það manna á meðal hvert sé stærsta hraun á Islandi. Ódáðahraun er stærsta hraunabreiðan, um það er ekki deilt, þótt ekki séu menn á eitt sáttir um, hvernig það skuli afmarkað. En Ódáða- hraun er hraunaflæmi, sem myndað er af fjölda einstakra hrauna og því er spurn- ingunni um hvert sé stærsta einstaka hraunið ósvarað. Lengi var álitið að það væri Þjórsárhraun, eða Þjórsárhraunið mikla, eins og Þorleifur Einarsson jarð- fræðingur (1968) nefnir það, en þegar tekið var að greina það upp í aðskilin hraun upp úr 1950, leið ekki á löngu þar til stærstu dyngjuskildirnir, Trölladyngja og Skjaldbreiður voru settir í þann sess, að teljast mestu einstöku hraunin, a.m.k. hvað rúmmál snerti. I eftirfarandi grein verða leidd að því rök, að Þjórsár- hrauninu beri þessi heiðurssess með sanni og að það sé ekki aðeins stærsta nútímahraun á Islandi bæði að útbreiðslu og rúmtaki, heldur muni vart stærra hraun hafa komið upp á jörðinni allri síðan ísöld lauk fyrir 10.000 árum. RANNSÓKNARSAGAN Allt frá upphafi íslandsbyggðar hafa menn vafalaust þekkt nokkuð til Þjórsár- hraunsins. Nafngiftin „Þjórsárhraun" sést þó fyrst í ritum erlendra jarð- fræðinga sem fjölluðu um jarðfræði Is- lands á síðustu öld t.d. hjá Genth (1848) og C. W. Paijkull (1867). Jónas Hall- grímsson náttúrufræðingur og skáld virðist hafa verið einna fyrstur til að átta sig á því að samhangandi hraun er undir öllum jarðvegi á Landi, Skeiðum og Flóa. Sumarið 1840 ferðaðist hann um Suðurland. Þann 26. sept. fór hann frá Klausturhólum um Grímsnes og yfir Hvítá á ferjustaðnum hjá Arnarbæli. Þaðan reið hann að Hjálmholti. Á leið- inni gaf hann jarðfræðinni ríkan gaum og skrifaði m.a. hjá sér athugasemdir um hraunið á Skeiðum. Hann nefnir það „Markarhraun“. „Hvaðan hraunstraum- urinn er kominn og hvort þetta sé sama hraunið og liggur undir jarðvegi í Flóa er enn óákvarðað", skrifar Jónas. Seinna lét hann sér detta í hug að hluti af hraun- inu væri kominn upp í Grímsnesgígum og hefði flætt í breiðum straumum allt til sjávar. Endanleg skoðun Jónasar á þessu máli er síðan sett fram í hinni merkilegu en vanmetnu eldfjallaritgerð „De Is- landske Vulkaner“. í umfjöllun sinni um Heklu skiptir hann forsögulegum hraun- um frá fjallinu í þrennt. Elsta hraunið telur hann vera mörg þúsund árum eldra en íslands byggð og þekja allt láglendi á Landi, Skeiðum og í Flóa. Þarna á hann sem sagt við Þjórsárhraunið og telur það úr Heklu komið („Rit eftir Jónas Hall- grímsson 111“ gefin út af Matthíasi Þórð- arsyni 1934). Næstu vangaveltur um uppruna þessa hrauns sem vitað er um eru í handritinu Lbs. 578 4to. „Lýsing Þjórsárdals af Náttúrufræðingurinn 58 (1), bls. 1-16, 1988 1
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64

x

Náttúrufræðingurinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.