Náttúrufræðingurinn - 1988, Síða 51

virkni, sprungumyndunar og eldgosa
o.s.frv.) er frekar lítið sinnt og ekki gert
mikið úr hlutverki þeirra miðað við gos-
söguna og almenna lýsingu hinna eldvirku
svæða. Ekki verður séð að neinu ákveðnu
sameiginlegu kerfi sé beitt við uppbygg-
ingu kaflanna. Petta er um 80% textans og
langumfangsmesti hluti hans. Næstur að
umfangi er inngangskaflinn, „Eldur úr iðr-
um jarðar“, sem er frá hendi höfundar
eins konar kennslustund í eldfjallafræðum
er varða Island sérstaklega og þjónar sem
inngangur að eldfjallasögunni. Þessi inn-
gangur er um 16% textans. Að lokum er
svo ein opna aftast í bókinni með fagorða-
skýringum. Þetta er líklega einn veiga-
mesti þátturinn í hverri fræðibók. Ásamt
inngangskaflanum er þetta lykillinn að
skilningi á efni bókarinnar en einkum þó
því stórkostlega og margþætta ferli sem
eldvirkni er.
Ég ætla að byrja á því að fjalla um
þennan þátt, fræðilegu hugtökin og út-
skýringar þeirra. Alls eru útskýrð 52 hug-
tök. Þrjú þeirra varða tímatal í jarð-
fræðinni, 7 snúast um ferli, 16 um efni
jarðar og 26 um gerð eða byggingu jarð-
skorpunnar og einstakra hluta hennar.
Bókin spannar stutt tímaskeið í jarðsög-
unni, nánast eitt augnablik. Það er því
ekki undarlegt þótt tímatalshugtökin séu
fá. Eldvirknin er hins vegar margþætt ferli
og atburðarásin fléttuð úr mörgum og
ólíkum þáttum. Það verður því ekki sagt
að þessari atburðarás sé gert hátt undir
höfði með því að nefna til sögunnar sjö
hugtök. Fjögur þessara hugtaka eru:
blandgos, flæðigos, sprungugos og þeyti-
gos, en frumhugtakið eldgos er alls ekki
útskýrt í bókinni. Tvö önnur hugtök eru:
gosórói og skjálftaórói, sem eru jarð-
skjálftaferli. Frumhugtakið jarðskjálfti er
ekki skýrt.
Þegar texti bókarinnar er skoðaður í
þessu samhengi kemur í ljós að þar skipa
ferlin einnig lágan sess. Höfundur hefur
sem sagt sneitt hjá því að fjalla um ferlin,
hina margslungnu röð atburða og breyt-
inga, sem leiða til þess ástands er við höf-
um hverju sinni. Skilningur á þeim er í
raun mælikvarði á skilning okkar á fræði-
greininni sem heild. Ef við skiljum ekki
ferlin er þekking okkar nánast hrein stað-
reyndakunnátta. Staðreyndirnar eru hins
vegar undirstaða skilnings og þess vegna
nauðsynleg kunnátta. En höfundur ís-
landselda leggur það ekki á lesendur sína
að skilja mikið í eldvirkninni. Hvað gerist,
hvers vegna og hvernig eru ekki uppá-
halds spurnarorð hans, heldur hvar og
hver, hvenær og hve oft. Sextán orð í fag-
orðaskýringum fjalla um efni, sem jörðin
er gerð úr. Hér eru að sjálfsögðu eingöngu
tekin orð er varða efnin, sem eru á ferð-
inni í eldgosum. Þessi hugtök falla undir
þá sérgrein jarðfræðanna sem við köllum
bergfræði og bókin leggur frekar litla
áherslu á en víkur að á mörgum stöðum.
Restin, 26 orð, helmingur hugtakanna,
fjallar um gerð og útlit jarðar og hluta
hennar. Orðin sem skýrð eru lýsa annað
hvort hlutum eldfjalla, heilum eldfjöllum
eða stærri eldfjallaeiningum eða þá brot-
um og veikleikum í jarðskorpunni. Flest
eru þetta hugtök, sem koma fyrir víða í
bókinni.
í inngangskaflanum er gerð tilraun til
þess að tengja þessi og önnur hugtök sam-
an og draga upp heildarmynd af dreifingu
og gerð íslenskrar eldvirkni, útlista berg-
tegundir, berg og bergkviku og hvernig
hún verður til, hvernig gos haga sér, gera
grein fyrir helstu gerðum eldstöðva og
fleira slíkt. Þessi inngangskafli er erfiðast-
ur aflestrar allra kafla bókarinnar. I hon-
um er margt aðfinnsluvert, bæði faglegt og
stfllegt.
Víða sést orðalag, sem ég kann ekki að
lýsa öðru vísi en sem ruglingslegu og óná-
kvæmu. Tökum nokkur dæmi: Á bls. 19
stendur: „Ætla má að ástand jarðskorp-
unnar og átaksstefnur flekaskriðsins séu
með þeim hætti að sprungur rifna greiðar
upp þar en utan þessara afmörkuðu
svæða.“ Málsgreinin er þung og klúðurs-
leg, en þar að auki er hér dæmi um ranga
orðnotkun, sprungur rifna ekki, jörðin
eða bergið rifnar og sprunga verður til. Á
bls. 12 segir: „Á jökulskeiðum urðu gos-
myndanir einkum til úr gjósku sem hefur
orðið að móbergi með tímanum. . . . “
Gosmyndanir á jökulskeiðum urðu til úr
kviku eins og gosmyndanir á öllum öðrum
skeiðum jarðsögunnar. Tafla ein á bls. 20
45