Náttúrufræðingurinn - 1955, Blaðsíða 68

174
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
að hækkunin myndi nema um 0,5 mm árlega eða 5 sm á öld. Síðan
hafa nákvæmar mælingar á sjávarborði víða um heim sýnt, að liækk-
unin muni vera a. m. k 1 mm árlega, þ. e. 1 metri á þúsund árum.
Fleira getur valdið breytingu á heildarvatnsmagni sjávar en jökla-
breytingar. T. d. geta afrennslislaus vötn myndazt eða horfið, en jökla-
breytingar ráða samt langmestu hér um.
Þær afstöðubreytingar láðs og lagar, sem orsakast af sigi eða risi
landanna sjálfra, nefnast á vísindamáli ísóstatískar eða jafnvægis-
leitandi, en þær, sem orsakast af breytingu á magni sjávarvatnsins
kallast eustatískar. Þær fyrmefndu eru meira eða rninna staðbundn-
ar, einn landshluti getur verið að hækka, annar að lækka, en þær
síðarnefndu ná yfir öll heimshöfin. Hækki sjórinn „eustatískt“ við
Álftanes, hækkar hann einnig við Góðrarvonarhöfða. Það sem kallað
er landhækkun (landris) og landsig er venjulegast árangur af sam-
verkan eða gagnverkan ísóstatiskra og eustatískra sjávarstöðubreytinga.
Land getur raunverulega verið að rísa, en sjórinn þó að ganga á það,
vegna þess að sjávaryfirborð hækkar örar en land ris. Oft er því
mjög erfitt að gera sér grein fyrir því, hvers eðlis afstöðubreytingarnar
raunverulega eru, og rannsóknir á þessum fyrirbærum eru orðnar eitt
af flóknustu viðfangsefnum kvarterjarðfræðinnar.
Hér á landi mun Eggert Ólafsson fyrstur fræðimanna hafa fjallað
um sjávarstöðubreytingar. 1 ferðahókinni (Reise igiennem Island, s.
870) ræðir hann m. a. um fjörumóinn við Álftanes og Akranes, svo
sem nánar mun verða vikið að i grein síðar. Hann lýsir einnig
skeljalögum undir hrauni austan við Sogið (Guðm. Kjartansson
telur það muni vera við Ásgarðslæk) og nefnir fleiri fundarstaði
skelja í Árnessýslu og víðar. Eggert er haldinn vatnsþverrunarkenn-
ingunni, en á þó erfitt með að skýra allt út frá henni og grípur þá
til náttúrubyltinga, sem orðið hafi, án þess að gera nánar grein fyrir
þeim breytingum. Sveinn Pálsson athugaði á sínum ferðum ýmislegt
viðvíkjandi hærri sjávarstöðu fyrrum. Ýmsir af þeim erlendu fræði-
mönnum, er ferðuðust um landið á 19. öld (Th. Kjerulf, G. Winkler,
C. W. Paijkull o. fl.), lögðu og orð í belg um þetta efni, en fyrsta
ritgerðin að gagni um sjávarstöðubreytingar hérlendis er ritgerð
þýzka jarðfræðingsins K. Keilhacks: „Ueber postglaciale Meeresabla-
gerungen in Island11, sem út kom 1884. Keilhack athugaði fomar
sjávarmenjar um Suðurland og víðar og sýnir á korti landssvæði þau,
sem legið hafa undir sæ eftir ísöld. Hann telur, að sjór hafi staðið
hæst í ísaldarlokin, en hafi hvergi náð hærra en um 4Q m yfir núv.