Náttúrufræðingurinn - 1958, Side 12

154
N ÁTT Ú R U F RÆÐINGURINN
Fagriíjörður, í gegnum norðuríjallgarðinn inn í geilina og svo fast
upp að rótum suðurfjallgarðsins, að þar verður annað hvort að ríða
forvaða undir klettum — Háskanefi og öðrum til — eða klöngr-
ast framhjá uppi í brekkum. Svo djúpir eru forvaðarnir, að þar
þykir ófært, þegar mikil alda er á vatninu. Hinn 4. september
gengum við á Sveinstind og ókum fram að Búlandi í Skaftártungu.
Hér að framan hef ég þegar lýst nokkuð Langasjó og umhverfi
lians, en mest með annarra orðum, sem ég get staðfest af eigin
raun. Það, sem hér fer á eftir, er að miklu leyti árangur af ferðum
mínum síðastliðin sumur.
Berg og landslag
Tungnáröræfi, eins og þau voru skilgreind í upphafi þessarar
greinar, eru norðausturhlutinn af hinu mikla móbergssvæði Mið-
Suðurlands og h. u. b. helmingur þess að stærð, og einmitt þessi
hluti er sérstaklega eindregið móbergssvæði: Berggrunnurinn er
eingöngu úr móbergi ásamt þess konar ívafi af blágrýti, sem því
er vant að fylgja, en það blágrýti er mest bólstraberg og óregluleg-
ir gangar og æðar.
Nafnið móberg er hér haft í hinni þrengri merkingu þess („gos-
móberg", „brúngrýti"), þ. e. aðeins um molaberg til orðið úr
basískum, glerkenndum og sundurlausum gosefnum, sem hafa
límzt saman í fremur lina steypu og iitazt brún við ummyndun
glersins í palagónít. Þessi bergtegund ásamt áður nefndu blágrýt-
isívafi er afar útbreidd liér á landi á þremur stórum svæðum, mó-
bergssvœðunum. Þau eru: eitt á Mið-Suðurlandi, það sem hér
er um að ræða, annað á Reykjanesskaga og allt til Langjökuls,
og hið þriðja og stærsta nær um allt Ódáðahraun og mikinn hluta
Þingeyjarsýslna.
Víðast hvar á móbergssvæðunum hér á landi er blágrýtisívaf
móbergsfjallanna nægilegt til þess, að blágrýtissteinar eru aðalefnið í
urðum og skriðum; og í melum (sem eru ruðningur ísaldaijökla) og
áreyrum er nærri liver hnullungur og vala úr blágrýti. Þetta stafar
vitanlega af því, að við veðrun molnar móbergið fljótlega niður í
dust, sem rýkur eða skolast burt, og móbergssteinar slitna fljótt
upp til agna í flutningi með vatni eða jökli; en það lausagrjót,
sem springur úr blágrýtisklöppum, endist miklu betur í flutningi
en móbergssteinar.