Náttúrufræðingurinn - 1958, Blaðsíða 27

LANGISJÓR OG NÁGRENNI
lö9
að enda Fögrufjalla fyrr en eftir þessi tímamót, og varla heldur,
að hann hafi jafnan náð þangað síðan. En alltaf þegar bil var milli
jökulsins og fjallsendans, var þar afrennsli úr Langasjó og yfir-
borð hans lægra en nú, svo framarlega sem ekki leynist berghrygg-
ur undir jökli og aur inn af Fögrufjöllum.
Allt bendir til, að Langisjór hafi þá fyrst orðið til sem stórt
stöðuvatn, er jökullinn gekk fyrsta sinni fram að enda Fögrufjalla
og lokaði hinu forna útfalli. En lrvenær gerðist þetta? — Ef til vill
einhvern tíma fyrir landnámsöld, en annars varla fyrr en árferði
tók að versna nálægt byrjun 14. aldar (Sigurður Þórarinsson 1956,
bls. 16). Sigurður Þórarinsson (1943) hefur sýnt fram á, að eftir
landnám hafi jöklar orðið mestir hér á landi um miðbik 18. aldar
og aftur um miðbik 19. aldar og hafi margir þeirra jafnvel aldrei
eftir lok ísaldar gengið jafnlangt fram og í þessi tvö skipti. Má
telja fullvíst, að á þessum síðustu öldunr hafi hið forna afrennsli
úr Langasjó innan við Fögrufjöll jafnan verið lokað af jökli og út-
fallið því verið þar, sem það er nú. En — sem sagt — þannig hefur
þessu sennilega verið farið stundum áður.
Fyrsta kastið, eftir að jökullinn lokaði fyrir upphaflega af-
rennslið, hefur vatnsborð Langasjóar verið 5,5 m hærra en nú og
nrarkað þar efstu strandlínuna. Varla fer Irjá því, að á þessu stigi
lrafi vatnið stundum brotizt undir eða í gegnum jökulstífluna og
valdið jökulhlaupum í Skaftá, enda eru til óljósar sagnir unr eyð-
ingu byggðar af völdum hlaupa í Skaftá á fyrri öldum (Sveinn
Pálsson 1945, bls. 266 og 538).
Næstlægsta skarð út úr Langasjóarþrónni (að undanskildu því,
senr þegar er getið og lokað er af jökli) er við suðvesturenda lrans,
einnritt þar sem Þorvaldur Thoroddsen taldi vera afrennsli gegnum
sandöldu. Þetta skarð nrældist mér (með Paulin-hæðarmæli) að-
eins 10 nr hátt yfir vatnsfleti Langasjóar. Fast sunnan við það sprett-
ur upp lækjarsytra í báslaga gilskoru og rennur suður af í Hvann-
gil og Skaftá. Efstu lindirnar mældust 6 m undir vatnsborði Langa-
sjóar. Vatn þeirra var tært og hitastig jress 2,2°. Allt haftið milli
þessa botns og Langasjóar virðist vera laus melur, vikur efst, en
semrilega jökulruðningur undir. Eflaust er lækjarsytra Jressi að
einhverju leyti leki úr Langasjó.
Augljóst er, að aldrei hefur verið útfall úr Langasjó yfir þetta
melhaft. Ef svo hefði verið, hlyti að finnast strandlína í 10 m hæð
yfir vatnsfleti; en svo er ekki. Enn frenrur hefði hinn lausi melur