Náttúrufræðingurinn - 1958, Blaðsíða 60

202
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
tegundir, veðurfar og jarðmyndun; Vatnasvið íslands og stærztu ár; Vatns-
hæðarmælingar og rit um vötn; Niðurstöður mælinga. Þessar fyrirsagnir gefa
vel í skyn efni bókarinnar. Formálanum og þremur fyrstu köflunum fylgir
útdráttur eða þýðing á ensku. En tveir síðustu kaflarnir, sem eru fullir tveir
þriðju hlutar bókarinnar að lengd, eru að mestu í töflu formi. Þar er mikið
um tákn og skammstafanir. Flvort tveggja er að vísu skýrt bæði á íslenzku
og ensku, en þó engan veginn auðlesið fyrr en eftir nokkra æfingu.
Síðan vatnamælingar hér á landi voru lagðar undir embætti raforku-
málastjóra með lögum frá 1946, hefur komizt verulegur skriður á þær. Til
mælingastarfsins valdist réttur maður: Sigurjón Rist, höfundur þessarar bókar.
í henni, einkum síðasta kaflanum, birtist fyrsta sinni á prenti árangurinn
af tíu ára starfi hans, og sá árangur er að mínu viti aðdáanlega mikill. Þekk-
ingu okkar á rennsli og öðrum háttum íslenzkra vatnsfalla hefur fleygt fram
á þessum árum. Áður vissum við ekki einu sinni hverjar voru stærstu ár lands-
ins. Þjórsá var talin stærst, en nú liefur Ölfusá reynzt jafnstór, meðalrennsli
livorrar (táknað MQ í bókinni) 385 rúmmetrar á sekúndu. Nú getum við í
síðasta kafla bókarinnar flett upp mælinganiðurstöðum Sigurjóns um allar
stórár landsins og fjölda minni vatnsfalla. Tilgreindir mælistaðir eru nær 300,
og á mörgum þeirra var mælt oft, á öllum tímum árs og í alls konar tíðarfari.
Bæði þarna og framar í bókinni er mikinn fróðleik að finna um vatnafræði
(hýdrólógíu) íslands. En sú fræðigrein grípur mjög inn á svið landafræði,
jarðfræði og veðurfræði, og er bók Sigurjóns hinn mesti fengur öllum þeim,
sem þessi fræði iðka að atvinnu eða af áhuga. Vatnamælingar eru þó umfram
allt hagnýtar rannsóknir. Örugg vitneskja um rennslisháttu vatnsfallanna er
nauðsynleg, þegar gera skal áætlanir um virkjanir til orkuvinnslu. Þetta vita
þeir vel, sem með raforkumál fara, og því er nú vel búið að vatnamælingunum
og miklu til þeirra kostað hjá því sem áður var. Og afköstin við að grafa upp
hagnýtan fróðleik liafa aukizt meira en að sama skapi. Þar er eins og jarðýta
hafi tekið við af páli og reku. Þetta er fyrst og fremst að þakka áhuga og
liæfileikum Sigurjóns Rists. Um dugnað hans og harðfengi liafa þegar orðið
til þjóðsögur, en hitt eru engar ýkjur, að honum er leikur cinn að vaða
stærstu ár landsins, jafnvel þar sem þær eru taldar skarpófærar á hestum vegna
dýptar og straumþunga. Ekki munu allir, sem fletta hinum gljásléttu, mynd-
skreyttu blöðum þessarar bókar, þar sem hvergi stendur orð um vos eða
svaðilfarir, gera sér rétta hugmynd um það, livers konar vinna hér liggur að
baki. Það geta þeir einir, sem til þekkja, lesið á milli línanna.
Ekki þykir mér hinn mikli nýfengni fróðleikur, sem þessi bók hefur að
geyma, alls staðar að sama skapi ljóst og lipurlega fram borinn sem hann er
þarfur og hugðnæmur, og skal ég að lokum benda á nokkur atriði, sem mér
falla ekki í geð.
„Aur“ (bls. 10, 23 og víðar) er óheppilegt orð um grugg eða (jökul-)gorm
í vatni, því að það hefur hingað til helzt verið notað um hið grófara set jökul-
vatna (malar- og hnullungaeyrar).
Töfluformið á tveimur síðustu köflum bókarinnar fer ekki vel. Að því er
enginn rúmsparnaður, heldur á hinn bóginn mikil eyðsla á ágætum pappír,
því að sumir dálkarnir eru auðir á löngum köflum, en annars staðar eru þeir