Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 51

veitir kviku til. í öðru lagi skýrir þetta
þann fjölda kvikuhlaupa sem verður
úr hólfum eins og því sem er undir
Kröflu við eitt kvikuflóð úr þrónni
undir. Þar hefur kvika flætt úr þrónni
í um 14 ár, en á fyrstu 9 árum þess
tímabils varð 21 kvikuhlaup úr hólfinu
vegna þess að þetta eina kvikuflóð úr
þrónni náði að yfirfylla hólfið þetta
oft, og á ef til vill eftir að yfirfylla það
oftar.
í þriðja lagi skýrir þetta hinn gífur-
lega fjölda af skágöngum (keilugöng-
um) sem finnast í rótum flestra rof-
inna megineldstöðva hér á landi, eink-
um næst stórum innskotum sem túlka
má sem topp fornra grunnstæðra
kvikuhólfa (2. og 4. mynd). Næst
fornum hólfum er allt að 80-90% af
berginu skágangar, flestir mjög þunn-
ir, undir 1 m, og að sama skapi massa-
litlir. Stefna og halli skáganga ræðst af
staðbundnu spennusviði næst hólfinu,
en þetta spennusvið er mjög háð lög-
un hólfsins. Gífurlegur fjöldi ská-
ganga og þéttleiki næst fornu hólfi
skýrist af því að hólfið sendir allt að
nokkra tugi slíkra ganga frá sér fyrir
hvert eitt flóð úr þrónni sem veitir því
kviku. Ekki er ósennilegt að margir
skágangar hafi myndast í núverandi
Kröflueidum og séu ef til vill að
myndast enn.
GOSTÍÐNI
Gostíðni eldstöðvakerfis verður
aldrei meiri en brot af innskotatíðni
þeirrar þróar sem leggur því til kviku,
ýmist beint eða í gegnum kvikuhólf.
Um skamman tíma, eins og rætt er
nánar hér á eftir, getur gostíðnin nálg-
ast innskotatíðnina þannig að flestir
eða allir gangar nái yfirborði sem gos-
sprungur. Um lengri tíma er gostíðnin
þó venjulega mun minni en innskota-
tíðnin.
Þetta ræðst af ýmsum þáttum sem
hindra ganga í að ná yfirborði. í fyrsta
lagi er Youngs stuðull yfirleitt hæstur
neðarlega í skorpu og lægstur ofarlega
(3. mynd). Af svo kölluðu Hookes
lögmáli leiðir þá að fyrir tiltekinn
rekhraða minnkar þrýstispennan örast
þar sem Youngs stuðull er hæstur, en
hægast þar sem hann er lægstur
(Ágúst Guðmundsson 1988). Með
öðrum orðum, sú minnkun þrýsti-
spennu sem þarf til að gangar geti
skotist upp í skorpuna er hraðari neð-
arlega í skorpunni en ofarlega. Þetta
veldur því að aðeins hluti þeirra ganga
sem skjótast upp úr þró neðarlega í
skorpunni kemst til yfirborðs, hinir
stöðvast á leiðinni og eru því hrein
innskot (2. og 3. mynd).
1 öðru lagi getur tímabundið byggst
upp há lárétt þrýstispenna í efri hluta
skopunnar sem hindrar ganga í að ná
yfirborði. Slík þrýstispenna verður til
dæmis í grennd við ganga, einkum í
skorpulagi 2 sem hefur sama eðlis-
massa og algengasta gerð basaltkviku
hér á landi, en þetta lag er á 1-2 km
dýpi innan gosbeltanna og er 1,5-3,0
km þykkt (Guðmundur Pálmason
1971). Lárétt þrýstispenna tengd eldri
göngum í þessu lagi kann því að
hindra yngri ganga, a.m.k. tímabund-
ið, í að ná yfirborði. Þá getur farg sem
nær yfir stór svæði á yfirborði, svo
sem víðáttumikil hraun eða jöklar,
sveigt skorpuna niður þannig að
myndist tímabundin há lárétt þrýsti-
spenna í efri hluta skorpu sem geri
göngum illmögulegt eða ókleift að
brjótast til yfirborðs (Ágúst Guð-
mundsson 1986d).
í þriðja lagi kann eðlismassi kviku í
gangi í sumum tilfellum að vera meiri
en meðaleðlismassi skorpu, og ætti
gangurinn þá ekki að ná til yfirborðs
(Walker 1974b). Hér á landi væri það
helst mjög eðlismassamikil kvika svo
sem píkrítkvika sem ekki næði yfir-
45