Náttúrufræðingurinn - 1989, Blaðsíða 12

aldrei náð að lokast inni í kristalgrind-
unum. Engin tök eru því á að fá ná-
kvæmt mat á hitastigi við myndun
annars steindahópsins, það er ein-
hvers staðar um eða ofan við 100°C,
áætlað hitabil er 80-120°C.
Jarðbikið myndaðist með þriðja og
síðasta steindahópnum, sem auk biks-
ins inniheldur þunnar kísilskánir með
smáum bergkristal utan á sumum
jarðbikskúlunum. Útfellingarnar á
jarðbikskúlunum (forsíðumynd) sanna
að jarðolían hefur upprunalega flust
með jarðhitavatninu. Mordenít (zeó-
lítsteind) skagar inn í hálftómar holur
í hraunlögunum rétt ofan við jarðbiks-
hraunlagið og gæti því verið myndað á
svipuðum tíma og jarðbikið. Freist-
andi er að álykta að jarðbikið sé
myndað um leið og zeólítabeltin ofar í
Lambatungnatindi, og löngu eftir að
kalsít og bergkristallinn mynduðust.
Áður en það varð snöruðust neðstu
600 m Lambatungnatinds u.þ.b. 5° til
norðvesturs. síðan bættist rúmlega 1
km stafli af hraunlögum ofan á, og
heildarfarg á jarðbikshrauninu hefur
þá svarað til 1,5 km jarðskorpu. Þá
urðu til zeólítabeltin sem Helgi Torfa-
son (1979) kortlagði, kabasít-thoms-
ónít-belti efst en mesólít-skólesít-belti
neðar.
Miðað við 1,5 km farg og hitastigul
um 100°C/km þá gæti jarðbikið hafa
myndast milli 115-150°C án þess að
staðbundinn hitagjafa hefði þurft til
að hleypa myndun jarðolíu af stað í
lífrænum setlögum. Annar möguleiki
er sá að innskotavirkni í tengslum við
kvarteru Múlatindamyndunina, sem
er í u.þ.b. 1 km fjarlægð, hafi komið
jarðolíumynduninni af stað. Svo sem
fram kemur síðar í greininni benda
rannsóknir til þess að jarðolían hafi
myndast úr surtarbrandinum beint
neðan við hraunið, vegna innskota
sem þar urðu.
JARÐBIKIÐ OG SAMSETNING
ÞESS
Jarðbikið virðist koma fyrir á
tvennan hátt í holufyllingunum, ann-
aðhvort fyllir það upp rými innan um
bergkristal í miðjum, eða neðanverð-
um holum, eða það myndar kúlur sem
sitja á bergkristal og eru aftur þaktar
húð af fíngerðum bergkristal, sbr. for-
síðumynd þessa heftis Náttúrufræð-
ingsins. Það er eftirtektarvert að jarð-
bikskúlurnar sitja alltaf á botni holu-
fyllinganna. Það bendir til þess að
jarðolían hafi verið eðlisþyngri en
jarðhitavatnið sem flutti olíuna úr
surtarbrandinum. Olía blandast ekki
við vatn og þegar jarðolíubólurnar
hafa borist inn í bergholurnar hafa
þær sokkið til botns. Há eðlisþyngd
einkennir m.a. jarðolíu sem myndast
á tiltölulega litlu dýpi í setlögum frá
tertíertíma (Tissot og Welte 1984).
Stærsta jarðbiksfyllingin sem við fund-
um hefur verið um 4 cm í þvermál og
nálægt 6-7 cnT áður en hún lak niður
(5. mynd). Minnstu jarðbikskúlurnar
eru aðeins um 0,2 mm í þvermál, sbr.
6. mynd. Alls söfnuðust nálægt 14-16
cm3 af jarðbiki. Seigja jarðbiksins var
mjög mismunandi þegar það fannst. í
flestum þeim holum sem voru alveg
lokaðar, var seigjan lítil og bikið lak
að mestu niður á nokkrum klukkutím-
um við herbergishita. I öðrum tilvik-
um, t.d. þar sem sprungur höfðu
myndast í holufyllinguna þar sem hún
sat í klettaveggnum, var jarðbikið eins
og venjulegt malbik viðkomu.
Við höfum valið að nota orðið jarð-
bik um þetta svarta leðjukennda efni í
Lambatungnatindi, þótt sumar fylling-
arnar hafi nánast verið sem mjög þykk
olía þegar þær fundust. Samkvæmt
Orðabók Menningarsjóðs (Árni
Böðvarsson 1985) er jarðbik „bik-
kennd þykk leðja af lífrænum upp-
runa, mynduð djúpt í jörðu“. I flest-
178