Náttúrufræðingurinn - 1994, Síða 36

1. mynd. Myndin sýnir gígi frá öllum þrem gosunum í Eldborgaröðum. Á miðri mynd er
stór svartur gosmalargígur (Stóri-Svartur) frá fyrsta gosi. Bakvið hann er hraungígur frá
öðru gosi, enn fjœr er stór gjallgígur frá því sama gosi en gegnum hann hraungígaröðin
frá 1783. Fremst á myndinni er t.v. suðurhlið hœsta gigsins frá öðru gosi (Rauðötdum) en
t.h. Skaftárelda-hraungígir. Elsti gígurinn er gróðurlaus, hinir klœddir grámosa. - The
photo shows craters from all three eruptions in the Laki crater-row. Oldest is the big,
elliptical, phreatic crater, consisting of black pyroclastic material. Behind there is a typi-
cal lava crater from the second eruption. Farther, a big scoria crater firom the second
eruption cut by the lava eruption of 1783. Mynd/photo Jón Jónsson.
Þeir sem komið hafa að Laka í sæmilega
björtu veðri, gengið á fjallið eða há-skerið
þar vestan við, hljóta að hafa veitt athygli
ummálsstórum en ekki ýkja háum gíg tæpa
3 km vestan við Laka. Hann vekur athygli
fyrst og fremst af því að hann er að útliti
svo gerólíkur öllum hinum gígunum vestan
Laka. Hann má heita kolsvartur og, öfugt
við alla hina, ekki gróinn grámosa. Aðeins
á honum sunnanverðum vex einstaka
geldingahnappur og holurt. Þetta er svo
eindregið að jafnvel það sem veðrast hefur
utan af gígnum og borist niður eftir honum
að sunnanverðu, þar sem það myndar smá
keilu, hefur ekki náð að hyljast mosanum
enda þótt hraunbrúnin við hliðina sé al-
þakin grámosa. Gígurinn er hlaðinn úr
svartri, misgrófri gosmöl, vikri og fínni
ösku. Hlíðar hans að utan sem innan eru
stráðar fluggrjóti úr þeim berglögum sem
gosið hefur brotist gegnum. Mest ber þar á
blágrýti með mismunandi gerð og útlit en
nokkuð er þar líka af móbergi, völubergi
og jökulbergi. Það leikur ekki vafí á að
gígur þessi hefur orðið til í gífurlegum
sprengingum sem orðið hafa í vatni. Hann
er af sömu gerð og útliti og HverQall við
Mývatn. Á fræðimáli eru slík gos nefnd
freatísk gos en vel nothæft íslenskt orð
liggur ekki á tungu. Raunar er það svo að
freatískt vatn þýðir ekkert annað en grunn-
vatn, en vart hljómar það vel á voru máli
að tala um grunnvatnsgos. Hins vegar
verða slík gos þegar hraunkvika sem gera
má ráð fyrir að sé um 1150°C heit kemur í
snertingu við grunnvatn eða við vatn
yfírleitt, svo sem í stöðuvötnum eða sjó, en
við það tætist hraunkvikan í sundur í ofsa-
114