Samvinnan - 01.06.1944, Blaðsíða 5

5.-6. HEFTI
SAMVINNAN
og sjálfsákvörðunarrétti, sem þeir vildu krefja sér til
handa um málefni Suðurjóta. Tóku Danir nú í fyrsta
sinn að sækja á í því skyni að auka rétt íslendinga í
sambýlinu. Sendu Danir, vorið 1918, fjóra kunna og á-
hrifamikla stjórnmálamenn til R^ykjavíkur til að ná
samkomulagi um sambandsmál þjóðanna, sem legið
hafði í salti síðan íslendingar lýstu yfir 1908, að þeir
vildu ekki vera hluti af veldi Danakonungs. Alþingi
valdi af sinni hálfu fjóra menn til að taka þátt í
samningunum við fulltrúa Dana. Var nú allt hægra
um vik heldur en 1908. Gengu Danir að því, að ísland
yrði talið sjálfstætt ríki, hliðstætt Danmörku, en
skyldi hafa sama konung og nokkur málefni sameig-
inleg um 25 ára skeið. Var það fyrst og fremst sam-
eiginlegur þegnréttur, en því fylgdi réttur danskra
manna til að reka hvers konar atvinnu á íslandi við
sömu skilyrði eins og landsmenn sjálfir. Ennfremur
strandgæzlu og meðferð utanríkismála. Eftir aldar-
fjórðungsbil gat hvor þjóðin fyrir sig sagt upp þess-
um sáttmála og fellt hann úr gildi, ef mjög stór meiri-
hluti borgaranna í landinu var því fylgjandi.
Hér höfðu íslendingar náð því takmarki að njóta
í orði kveðnu jafnréttis við Dani, og að land þeirra
var kallað ríki. En í raun og veru hafði heimflutning-
ur yfirstjórnar íslandsmála 1904 verið miklu þýðing-
armeiri atburður fyrir framfarir landsins. Þrátt fyrir
sáttmálann frá 1918 laut ísland sama konungi eins og
Danmörk, en það þýddi í augum erlendra manna sama
og að ísland væri einskonar hjálenda stærri og ríkari
þjóðarinnar. Sameiginlegi þegnrétturinn gaf Dönum
stórkostlegt áhrifavald, ef þeir hefðu notað sér þá að-
stöðu í hlutfalli við auð og fólksfjölda. Strandgæzla
Dana við ísland var að öllum jafnaði hjáverkakennd
og á miðjum samningstímanum höfðu íslendingar
tekiö nana í sínar hendur að langmestu leyti. Með-
ferð utanríkismálanna fór að því leyti vel í höndum
Dana, að starfslið þeirra erlendis reyndi eftir föngum
að verða íslandi til gagns. En mestallan samnings-
tímann voru það viðskiptanefndir frá íslandi, sem
undirbjuggu og gengu efnislega frá öllum viðskipta-
samningum við aðrar þjóðir, þó að sendiherrar Dana
undirrituðu stundum samningana að síðustu fyrir ís-
lands hönd. Kristján X. kallaði sig nú konung ís-
lands, þegar hann sinnti málefnum íslendinga. Hann
fór vel og réttlátlega með vald sitt, sem konungur í
þingræðislandi. En hann kynntist aldrei íslenzku
þjóðinni öðru vísi en sem danskur gestur, með hugs-
unarhætti Stór-Dana. En þrátt fyrir þessa annmarka
við sáttmálann og skipulagið, hafði mikið áunnizt.
ísland var fræðilega viðurkennt sem ríki. Danir
breyttu að verulegu leyti um viðhorf, og létu minna en
fyr bera á yfirþjóðarskoðunum sínum. Erlendar þjóðir
byrjuðu lítillega að gera sér grein fyrir því, að íslend-
ingar væru sérstök þjóð, sem vildi ráða sjálf sínum
eigin málum. Auk þess var þessi 25 ára tími dýrmæt
reynslustund. Þjóðin tók miklum og margháttuðum
framförum og byrjaði að treysta á að hún gæti, þrátt
fyrir fámennið, staðið á eigin fótum.
Fyrstu árin eftir að fyrra stríðinu lauk, var íslenzka
þjóðin mjög önnum kafin við umbótabaráttuna, og
lagði á yfirborðinu til hliðar deilur við Dani, og það
því fremur, sem sambúð þjóðanna var nálega á-
rekstralaus. Árið 1928 lýstu fulltrúar allra þáverandi
þingflokka yfir, að þeir vildu nota uppsagnaratriði
sambandslaganna og taka utanríkismálin algerlega í
hendur íslendinga. Fulltrúi Alþýðuflokksins gekk það
langt, að hann taldi flokk sinn vilja algeran skilnað
við Dani og köma á lýðveldi.
Nú liðu níu ár, og var sambandsmálið lítið rætt fyrr
en á Alþingi 1937. Þá var málið tekið fyrir og byrjað,
einkum í utanríkisnefnd, að vinna að undirbúningi
fullkominna sambandsslita. Stóðu þingmenn borg-
araflokkanna þriggja að þessum samtökum. Þó kom
brátt í ljós, að skilningur manna í þessu efni var ekki
svo glöggur sem skyldi. Sveinn Björnsson, sendiherra
landsins í Kaupmannahöfn, lagði í útvarpsræðu frá
Danmörku áherslu á erfðarétt Danakonungs til ís-
lands, og að sáttmálinn frá 1918 næði ekki til kon-
ungsættarinnar. Þetta vissu allir en var tekið sem á-
róður móti skilnaði. Skömmu síðar hélt sendiherrann
útvarpsræðu í Reykjavík og taldi íslendinga bundna
við konung með erfðahyllingunum, jafnvel með
gerðum Kópavogsfundarins. Hafði enginn maður áð-
ur, hvorki innlendur né útlendur, gengið svo langt að
rökstyðja réttmæti dansks konungsvalds á íslandi með
nauðungareiðunum í Kópavogi. Ég mótmæli skoðun
sendiherrans í grein um málið, og reyndi hvorki hann
eða aðrir að verja Kópavogskenninguna. En þessar
orðræður sendiherra, og orð, sem féllu við og við frá
vörum stjórnmálamanna, sem umgengust konung og
danska stjórnmálamenn um þær mundir, gáfu ástæðu
til grunsemda um að þjóðleg vakning þyrfti að gerast
í landinu, ef vel ætti að fara, þegar samningstíminn
rann út. Sérstaklega vakti það eftirtekt, þegar einn
nokkuð kunnur stjórnmálamaður hélt því fram, að
sáttmálinn við Danmörku yrði endurnýjaður með
litlum breytingum.
Eins og síðar kom fram, var þjóðin um þessar
mundir tvískipt í málinu. Eldri kynslóðin, landvarnar-
menn, skilnaðarmenn frá 1908, ungmennafélagar og
megnið af úrvalsliði samvinnumanna, var eindregið
með skilnaði og áleit það óhjákvæmilega nauðsyn.
Aftur á móti var töluvert af fólki, sem náð hafði
137