Samvinnan - 01.11.1946, Síða 41

9. HEFTI
aS hún hafi sorfið að íslenzkum almenningi nálega
öll árin milli styrjaldanna, ef frá eru tekin nokkur
misseri fyrir 1930. Á þessum árum dró mjög úr forn-
um venjum um bókakaup og starfsemi heimilisbóka-
safna. Kvað svo mjög að þessu, að laust eftir 1930
sendi Fornritaútgáfan fyrstu bók sína á markaðinn
og var salan í tregasta lagi. Þá sendi útgáfustjórnin
farandsala um eitt blómlegasta hérað landsins, þar
^em nokkur hluti þessarar fornsögu hafði gerzt, í því
^kyni að koma bókinni inn á sem allra flest heimili,
en það bar sama sem engan árangur. Fólkið hafði
lítil fjárráð, og þó að bókin kostaði óbundin eitthvað
innan við 10 krónur, þá taldi fólkið sig ekki hafa
efni á að kaupa hana eins og tekjur almennings voru
um það leyti. Þegar þess er gætt, sem síðar hefur
sannazt, að menn kaupa allra mest bækur með þjóð-
legum fróðleik, og fremst af öllu íslendingasögur,
niá af því marka, hversu fjárreiður manna hafa ver-
ið takmarkaðar á þessu langa árabili.
Árið 1919 hafði Sigurður Nordal ritað eftirtektar-
verða grein um þýðingar. Lagði hann til, að hafizt
yrði handa með stórfellda þýðingarstarfsemi hér á
iandi. Nordal var ljóst, að bækur og handrit höfðu
nm margar aldir verið andlegur lífgjafi íslendinga,
°g að það var þjóðinni lífsnauðsyn að heimilisbóka-
söfn héldust við sem allra víðast í landinu. Noidal
var þá nýkominn heim eftir langa dvöl í útlöndum,
°g sá glögglega af hve miklu var að taka, þegar um
var að ræða hinn mikla bókaauð menningarþjóðanna.
Þar var að kalla mátti landhelgislaust haf. Þar var
að ræða óendanlega fjölbreytni. íslendingar gátu
með góðum þýðingum flutt heim dýrmæta gimsteina
Ur fjarlægum löndum. Ekki stóð á móðurmálinu. ís-
lenzkan átti vissulega til orð yfir allt sem var hugsað
a jörðu. Hér þurfti vandaða þýðingu og fjöruga út-
gáfustarfsemi. Ég var hrifinn af þessari hugmynd
Nordals og svo var um fleiri. Á þinginu 1928 bar ég
fram frumvarp um menningarsjóð og menntamála-
ráð. Alþingi heimilaði að leggja til hliðar nokkurt
fé. til að kaupa listaverk, rannsaka náttúru landsins
°g gefa út í fræðandi og skemmtandi bækur. Alþingi
fikyldi kjósa með hlutfallskosningum fimm menn til
að stýra þessum sjóði. Hér var hafizt handa með
Þjóðstjórn allra flokka um þessa útgáfustarfsemi.
Nordal var falin forusta í þessu máli. Hann var fyrsti
forrnaður menntamálaráðs.
Menningarsjóður hóf nú útgáfustarfsemi sína, en
ekki undir góðum kringumstæðum. Kreppan færðist
1 aukana og varð brátt í algleymingi. Fyrirtækið skorti
fiöluskipulag og reynslu, sem vonlegt var. Tekjur
fiJóðsins voru aldrei miklar og fóru brátt minnkandi
eftir 1930. Menntamálaráð gaf þó út allmargar bæk-
SAMVINNAN
ur á þessum árum, allar mjög vandaðar að ytra frá-
gangi og sumar mjög þýðingarmiklar, eins og t. d.
Bréf Matthíasar Jochumssonar og Lagasafnið nýja.
Úr þýðingum varð lítið, og innan skamms stöðvaðist
útgáfan og stóð þá í nokkuð mikilli skuld við Guten-
berg. Eftir kosningarnar 1934 var ég kosinn í mennta-
málaráð og átti þar sæti í 12 ár. Mér þótti leitt að út-
gáfustarsemin skyldi hafa strandað. Samstarfs-
menn mínir í nefndinni, Árni Pálsson, Barði Guð-
mundsson, Guðmundur Finnbogason og Pálmi Hann-
esson, voru allir mjög samhendir í þessu efni. Við
tókum við skuldum og nokkurri bókaeign, höfðum
litlar tekjur, en byrjuðum þó að gefa út einstaka bæk-
ur, án nokkurs skipulags, eins og fyrrirennarar okkar.
Við reyndum að greiða skuldina m. a. með því að
selja gamla bókaforðann eins og bezt við gátum og
leituðum eftir nýjum leiðum. Við komumst brátt að
þeirri niðurstöðu, að okkur stæði engin leið opin
nema sú, að safna föstum áskrifendum og gefa út
nokkrar bækur árlega handa félagsmönnum. Við
komum okkur saman um að hafa árstillagið ekki
nema 10 krónur, og freista að láta tekjurnar frá
ríkissjóði bera rithöfundar- og þýðingarlaun, en fé-
lagsgjöldin skyldu að öðru leyti standa undir útgáfu-
kostnaðinum. Við töldum hugsanlegt að geta gefið út
á þann hátt 5—7 misstórar bækur ár hvert. Stein-
grímur Guðmundsson, prentsmiðjustjórinn í Guten-
berg, var ráðsmaður menntamálaráðs í allri þessari
útgáfustarfsemi og síðar framkvæmdastjóri í hjá-
verkum með sínu annamikla starfi. Var hjálp hans í
þessum efnum ómetanleg. Hann prentaði fyrstu árin
allar bækurnar. lagði mikla stund á að útgáfan væri
vönduð um pappír, prentun og allan annan frágang.
Bókbandið var þó aldrei svo gott sem skyldi, en það
var ekki sök Steingríms Guðmundssonar, heldur kom
þar til greina almennt ástand þeirrar iðngreinar.
Nú varð brátt um að ræða sérstaka hindrun. Ríkið
starfrækti áður félagsútgáfu, Þjóðvinafélagið, auk
þess sem það styrkti Bókmenntafélagið. Þetta voru
hvort tveggja gamlar, þjóðlegar og mjög virðulegar
útgáfustofnanir. Ný, ódýr og ríkisstudd útgáfa gat
orðið hættulegur keppinautur þessara eldri og þýðing-
armiklu útgáfufélaga. Menntamálaráð vildi sízt af
öllu standa í vegi fyrir þrifum Þjóðvina- og Bók-
menntafélagsins heldur þvert á móti efla starfsemi
þeirra. Varð þetta til þess, að menn úr menntamálaráöi
beittu sér fyrir því að dr. Páll Eggert tæki að sér að
rita ævisögur allra kunnra íslendinga frá landnáms-
öld og til þessa dags. Er slíkt verk undirstöðuatriði
við allar meiri háttar sagnfræðirannsóknir að því er
snertir íslenzka menn. Vinnur dr. Páll E. Ólason nú
með yfirburðaorku að þessu verki. Verður Bók-
273