Samvinnan - 01.12.1966, Blaðsíða 23

Samvinnuhreyfing — vanþekking
Seint á síðastliðnu ári (1965) skrifaði ég grein, sem birtist
í Tímanum og síðan í jólahefti Samvinnunnar, sem hét
„Samvinnuhreyfing og stjórnmálaflokkar“. Tilefni hennar
voru margendurtekin ummæli þá um hríð, einkum í Morg-
unblaðinu, um pólitíska afstöðu samvinnuhreyfingarinnar
á íslandi. Á því tæpu ári, sem liðið er síðan, hefur yfirleitt
ekki verið minnzt á þessi mál í blcðum og engum þeim rök-
um, sem í fyrrnefndri grein voru flutt, mótmælt. í Stak-
steinum Morgunblaðsins 22. sept. s.l. er minnzt á samvinnu-
félögin, nánast á mjög vinsamlegan hátt, en þar eru þó
hinar gömlu dylgjur um pólitíska afstöðu endurteknar án
dæma og raka. Vil ég í því sambandi vitna til fyrrnefndrar
greinar, „Samvinnuhreyfing og stjórnmál“ og læt það út-
rætt í bili.
Hins vegar er í hinni vinsamlegu Staksteinagrein Morgun-
blaðsins, eins og reyndar oft hefur verið gert áður og ævin-
lega án raka eða dæma, talað um „forréttindi“ samvinnu-
félaganna og um það, að ef áhugamenn um smvinnumál
mættu við koma sínum áhrifum, mundu þeir efla þau „for-
réttindi“ eftir mætti. Þetta gefur efni til hugleiðinga, sem
ef til vill gætu orðið einhverjum til skýringar og umhugs-
unar.
Árið 1921 voru samþykkt á Alþingi lög um samvinnufél-
ög. Þau voru samþykkt af yfirgnæfandi meirihluta þing-
manna úr öllum þeim stjórnmálaflokkum, sem þá áttu full-
trúa á Alþingi. Lagabálkur þessi hafði verið mjög vandlega
undirbúinn og var hann gerður með hliðsjón af 40 ára
reynslu samvinnufélaganna hér á landi og þeirri löggjöf,
sem í gildi var um þessi efni í nokkrum nágrannalöndum.
Þessi samvinnulög eru í gildi enn með örfáum breytingum,
sem á þeim hafa verið gerðar síðan. í þeim er frá löggjafans
hálfu kveðið á um réttindi og skyldur samvinnufélaga, sem
og það hvaða skilyrði félag þurfi að uppfylla til þess að
heyra undir lögin. Réttindi þau, sem lögin mæla fyrir um,
eru eftir vandlega íhugun byggð á eðli og tilgangi samvinnu-
hreyfingarinnar, eins og hún hafði verið framkvæmd hér
og annars staðar og eru í fullu samræmi við það sem var
og er í öllum lýðfrjálsum menningarríkjum. Það eru fiarri
því að vera nein forréttindi. Skyldur þeirra við þjóðfélagið
eru byggðar á sömu forsendum. Þó verður að segja eins og
það er, að alls konar breytingar á annarri löggjöf, einkum
varðandi skatta og útsvör, sem fengið hafa lagagildi síðan,
hafa raskað mjög þeim grundvelli, sem vitrir menn höfðu
markað með samvinnulögunum, bæði hvað snerti „anda“
laganna og bókstaf, samvinnufélögunum til óþurftar. Það
er því á fullkominni vanþekkingu byggt, að tala um að sam-
vinnufélögin njóti þjóðfélagslegra forréttinda. Enda eru
aldrei nefnd nein dæmi um það. Hitt má vel vekja nokkra
umhugsun, hvort það séu hin margumtöluðu „forréttindi",
að næstum undantekningalaust skuli samvinnufélög greiða
lang hæst opinber gjöld sambærilegra aðila.
Það má vera samvinnufélögunum gleðiefni í hvert sinn
er þau nióta réttilega vinsamlegra ummæla, eins og í fyrr
nefndri Staksteinagrein, en æskilegt er að inn í þau um-
mæli slæðist ekki allt of mikil vanþekking.
Hitt er svo aftur annað mál, að vanþekking á samvinnu-
hreyfingunni almennt mætti vera samvinnumönnum sjálf-
um til nokkurrar umhugsunar. Lífsreyndir samvinnumenn
tala oft um áhugaleysi og tómlæti unga fólksins um sam-
vinnumál. Þeir segja að það lesi ekki samvinnuritin, hafi
ekki áhuga á starfsemi kaupfélaganna, sæki ekki fundi
þeirra o. s. frv. Þessum mönnum mætti svara með einni
spurningu: Hvað veit unga fólkið á íslandi í dag um sam-
vinnufélög, eðli þeirra, tilgang, sögu og býðingu í nútíma-
þjóðfélagi? Hvað hefur því verið kennt um þau á heimilum
og í skólum? Hvað gerir þjóðfélagið sem slíkt mikið að því
að börn og unglingar fái hlutlausa og sanna fræðslu um
samvinnuhreyfinguna á íslandi og áhrif hennar á þjóðfél-
agið síðast liðna mannsaldra? Er sú fræðsla í réttu hlut-
falli við aðra fræðslu um sambærileg efni? Ef það skyldi
nú vera svo að sú fræðsla sem unga fólkið í landinu fær
um samvinnumál, á þeim stöðum og við þau tækifæri, sem
ætlazt er til að búi það undir lífið. sé lítil og ófullnægjandi,
hvaða von er þá til að það hafi áhuga á samvinnumálum?
Norskir samvinnumenn hafa alveg nýverið látið fara fram
athugun á þessum málum í Noregi og birt niðurstöður henn-
ar. Þar kemur í ljós, að í námsáætlun fyrir barnaskóla er
ætlazt til að samvinnuhreyfingunni í Noregi sé gert jafn-
hátt undir höfði og öðru sambærilegu efni, til dæmis séu
við reikningskennslu jöfnum höndum notuð dæmi frá kaup-
félagsverzlunum og kaupmannaverzlunum.
Þegar hins vegar athugaðar voru viðurkenndar kennslu-
bækur í þjóðfélagsfræði, sögu, reikningi, viðskiptafræði og
verzlunarrétti kom í ljós, að í 66 kennslubókum, sem athug-
aðar voru og allar voru notaðar við kennslu 1965, samtals
11.300 blaðsíður, var efni um samvinnumál á 46 síðum, eða
n.l. 4 pro mill.
Sérstaklega voru athugaðar 22 kennslubækur í þjóðfélags-
fræði og 33 kennslubækur í sögu 19. og 20. aldar, en í þess-
um tveimur námsgreinum má með rökum segja að efni um
samvinnumál eigi heima. Af þeim fyrr nefndu 22 voru 8,
sem alls ekki minntust á samvinnumál í neinni mynd. Af
hinum 14, sem samtals voru 1.868 blaðsíður var samvinnu-
efni á 24 síðum. Af hinum 33 sögubókum voru aðeins 8, sem
minntust á samvinnuhreyfinguna og af 7000 bls. bókanna
var samvinnuefni á tveimur síðum.
Athugun, slík sem þessi hefur aldrei farið fram hér á
landi svo ég viti, svo ekki verður um það sagt hvort ástandið
er eitthvað svipað hér. En ef svo væri kynni þar að finnast
nokkur skýring á því, að ungt fólk veit lítið um málefni
samvinnuhreyfingarinnar og hefir takmarkaðan áhuga á
þeim. Það gæti einnig gefið skýringu á því, að í grein, sem
víkur vinsamlegum orðum til samvinnufélaganna, kemur
einnig fram mikil vanþekking. Og eitt er víst. Ef samvinnu-
menn ætlast til þess að ungt fólk hafi áhuga á samvinnu-
félögunum, verða þeir með einhverjum ráðum að sjá svo
um að það fái um þau fróðleik í réttu hlutfalli við það ann-
að, sem því er ætlað að læra á skólaaldri.
Páll H. Jónsson
SAMVINNAN 23