Samvinnan - 01.02.1970, Blaðsíða 28

Dr. Jónas Bjarnason:
Að spila póker fyrir hridge
Kunnur íslenzkur hagfræðing-
ur komst svo að orði, að lítið af
hans lærdómi hefði komið að
notum við íslenzk efnahagsvanda-
mál. Svo tilgangslausar og til-
viljanakenndar eru margar efna-
hagsráðstafanir, sem þvingaðar
eru fram af hinum sundurleitu
hagsmunahópum þjóðfélagsins.
Leikreglur efnahagslífsins eru
þar af leiðandi smám saman orðn-
ar svo flóknar, að það tekur unga
hagfræðinga ef til vill mörg ár
að læra þær til hlítar. Sú reynsla,
sem þeir öðlast við það, er að
vísu ágæt, en hún er jafnvel
fremur á sviði íslenzkrar sál-
fræði, stjórnmála og aðstöðu-
brölts en hagfræði. Þá vaknar
spurningin: Til hvers var þá að
læra hagfræði? Afleiðingin er sú,
að stór hluti íslendinga talar að-
eins um sérfræðinga í háðuleg-
um dúr, og orðið sérfræðingur er
gjarnan ritað innan gæsalappa.
íslendingar eru svo sérstæð þjóð,
að þá munar ekkert um að koll-
vorpa þrautreyndum kennisetn-
ingum annarra þjóða og segja,
að þær gildi ekki fyrir ísland(!)
jafnvel þótt framfaraþjóðir Vest-
urlanda, sem flestir íslendingar
bera virðingu fyrir, eigi notkun
þeirra framfarir sínar að þakka.
Þegar ungir raunvísindamenn
(skv. rannsóknaskilgreiningu OE
CD) koma heim frá námi erlend-
is, en þar nema þeir svo til allir,
blasir við þeim svipuð ásjóna í
vísindamálum og ríkir í efna-
hagsmálum. Rannsóknastarfsemi
á sviði raunvísinda er stunduð
svo til eingöngu af ríkisstofnun-
um, þ. e. rannsóknastofnun-
um atvinnuveganna, Háskólan-
um, Orkustofnuninni og fáeinum
öðrum, sem stunda lítillega rann-
sóknir. Hér ríkir víða merkilegt
sambland ofstjórnar og van-
stjórnar. Til stjórnar- og ráð-
gjafarstarfa hafa verið sett á
laggirnar ráð og nefndir, til-
raunaráð og stjórnir. Þar sem
svo mikið er í húfi, skal vel til
vanda. Það þarf styrka hönd til
að stýra brjóstvitslausum „sér-
fræðingum“. Þetta er áreiðanlega
allt saman gert af góðum ásetn-
ingi, en gallinn er sá, að enginn
getur stjórnað rannsóknum eða
ráðlagt tilraunastarfsemi faglega
nema sá, sem annað hvort tekur
sjálfur þátt í rannsóknum eða er
þeim nákunnugur og fylgist mjög
vel með nýjungum á viðkomandi
sviði. Aðeins þeir, sem uppfylla
m. a. þessi skilyrði, vita nákvæm-
lega hvað vísindi eru og hvers
þau eru megnug á hverjum tíma
við ákveðnar aðstæður. Hvort
ráðgjafar og stjórnarmenn rann-
sóknastofnana atvinnuveganna
eru umræddum kostum búnir, get-
ur hver dæmt fyrir sig, en þeir
eru flestir fulltrúar sölusamtaka,
landssambanda, félagssamtaka,
ýmissa ríkisstofnana eða ráðu-
neyta. Að forminu til er þetta of-
stjórn, en í reynd vanstjórn. For-
vitnilegt væri, ef gerð yrði at-
hugun á öllum faglegum tillög-
um, sem komið hafa frá öllum
ráðunum og nefndunum. Hætt er
við að ýmsum brygði í brún, ef
enginn læknir væri í stjórn heil-
brigðismálanna eða enginn prest-
lærður maður í stjórn þjóðkirkj-
unnar.
Vísindaleg hæfni er ekki hlut-
ur, sem lærður er í eitt skipti
fyrir öll. Vísindamenn, sem einu
sinni hafa getað kallazt því nafni,
verða að vinna stöðugt að verð-
ugum verkefnum, annars dagar
þá uppi. Þróunin í vísindum er
svo ör, að þetta verður með
hverjum deginum sem líður æ
augljósara. Eins og fyrr var get-
ið, er rannsóknastarfsemi svo til
einskorðuð við ríkisstofnanir, þ.
e. innan fremur ósveigjanlegs
embættismannakerfis, sem í
fyrsta lagi veitir ekki nægilegt
aðhald og í öðru lagi gerir til-
færslur milli starfa mjög erfiðar.
Þetta hefur á ýmsan máta þving-
andi áhrif á rannsóknir yfirleitt
og leiðir gjarnan til þess, að vís-
indamenn bauka hver í sínu
horni og stunda „einstaklings-
vísindi", jafnvel þótt þau vinnu-
brögð þyki úrelt á flestum svið-
um erlendis, en hópvinna (team-
work) vísindamanna fer þar mjög
í vöxt, enda eru yfirburðir slíks
starfsmáta viðurkenndir. Enginn
er sérfræðingur á öllum sviðum,
en flest vísindavandamál nútím-
ans eru það margþætt, að marga
fagmenn þarf til lausnar þeirra.
Reyndar er mesta furða, hverju
einstökum vísindamönnum hefur
tekizt að fá áorkað innan þessa
kerfis. Þeir vísindamenn, sem
aldrei hafa stundað hópvinnu,
eiga skiljanlega mjög erfitt með
það og bregðast e. t. v. öndverðir
gegn slíku. Sumir eru feimnir við
að láta sjást, hvernig aðstæðurn-
ar hafa leikið þá, en aðra brest-
ur skilning. Þar fyrir utan gerir
kerfið vart ráð fyrir þess konar
vinnubrögðum.
Vantrú á íslenzkum vísindum
og vísindamönnum er mjög út-
breidd í þjóðfélaginu. Er það
sennilega alvarlegasta vandamál-
ið, sem hrjáir íslenzkar rannsókn-
ir. Er það næsta furðulegt, að
íslenzkt þjóðfélag, sem veltir sér
í tækniafurðum vísindaþjóðanna,
skuli taka svo neikvæða afstöðu
gagnvart hinum litla vísi ís-
lenzkra raunvísinda. Verksum-
merki þess getur víða að líta. ís-
lendingar verja hlutfallslega um
það bil þrisvar sinnum lægri fjár-
hæð til rannsókna (þ. e. sem sam-
svarar ca 10% af kostnaði við
heilbrigðisþjónustuna) en t. d.
Norðurlönd. Launakjör við rann-
sóknastörf eru í engu samræmi
við menntun og starfshelgun, þótt
íslenzkir launastigar séu lagðir
til grundvallar. Ráðuneytin veita
ekki rannsóknastarfseminni nægi-
lega vernd og sýna henni mjög
takmarkað traust. Einstaklingar
og atvinnufyrirtæki hafa mjög
takmarkaðan skilning á að leita
til rannsóknastarfsemi með
vandamál sín, og stór íyrirtæki
skirrast jafnvel við að taka tækni
og vísindi í þjónustu sína, þótt
full ástæða sé til. Einstakar rikis-
stofnanir, sem eiga að vera eða
verið gætu tengiliðir milli at-
vinnuveganna og rannsóknastarf-
seminnar, leitast við að ganga
fram hjá vísindastarfseminni,
sennilega í sjálfsupphefðarskyni.
Of fáir virðast skilja, að vísindi
er starfsemi til að spara peninga,
en ekki öfugt. í upphafi kostar
hún að vísu töluverð fjárútlát,
en ef vel er haldið á spöðunum,
greiðir hún þau margfalt til baka.
Þessi kenning er ein af undir-
stöðuatriðum bandarískra efna-
hagsframfara.
Vísindi ber á góma í dagblöð-
unum nærri daglega um þessar
mundir, en það nær lítið út yfir
prentsvertuna þrátt fyrir eftir-
tektarverðar tilraunir framfara-
sinnaðra ritstjóra. Svo rótgróin er
andstaðan. íslenzka brjóstvits-
spekin þarfnast víðtækrar útrás-
ar, sérstaklega í öllum hlutum
viðvíkjandi atvinnumálum. í þeim
málum þykjast flestir sérfræðing-
ar. Fyrir utan vísindamen hafa
t. d. verkfræðingar og arkítektar
ekki farið varhluta af slíku. Víð-
ast hvar skín handbragðsmenn-
ing og hugsunarháttur hefðbund-
innar frumframleiðslu í gegn í
atvinnumálum. Margur landinn,
þótt þunglyndur sé að eðlisfari,
kemst í gott skap við að heyrp
einhverjar ófarasögur af „sér-
fræðingum“, „tölvuspekingum“
eða „bókaormum". Að slíkum
starfsheitum eða viðurnefnum
væri upphefð í sérhverju venju-
legu þjóðfélagi.
Svo virðist sem brjóstvitið hafi
látið undan síga gegn örfáum há-
skólafræðum. Má þar til nefna
læknisfræði, lögfræði og guð-
fræði, enda elztu kennslugreinar
Háskóla íslands. Vildi nokkur
láta múrara skera sig upp eða
verja fyrir sig mál fyrir dóm-
stóli? Ef einhver sjúkdómur þjáir
atvinnulífið eða framleiðsluna, er
nóg til af sjálfskipuðum sérfræð-
ingum, sem grípa til hnífsins.
Staða viðskipta- og hagfræðinnar
gagnvart brjóstvitinu virðist í
hættu sem stendur, sennilega
vegna efnahagserfiðleikanna. Við-
skiptafræðideild er ein af yngri
deildum Háskóla íslands. Það er
þokkalegt útlitið fyrir raunvís-
indagreinarnar, ef þær þurfa ára-
tugalangan meðgöngutíma við
Háskólann, áður en þær njóta
viðurkenningar þjóðfélagsins.
Vísindi er starfsemi, sem þarfn-
ast frjós jarðvegs, þ. e. skilnings
og aðstöðu. Hinn hrjóstrugi ís-
lenzki jarðvegur virðist aðeins
móttækilegur fyrir örfá afbrigði
af harðgerum afbrigðum af vís-
indagróðri, sem þó þrífst illa.
Með tilliti til sögu þjóðarinnar,
landfræðilegrar legu, atvinnu-
hátta og smæðar, er þetta vel
skiljanlegt. Flest fyrirtæki og
annar atvinnurekstur þjóðarinn-
ar er byggður upp frá grunni af
eigendunum sjálfum. Sízt ber að
lasta það, og hafa margir þeirra
staðið sig með hinum mesta
sóma, en yíirleitt eru þetta menn,
sem ekki hafa nema takmarkaða
reynslu að byggja ofan á þekk-
ingu annarra. Reynsla gömlu
mannanna (í víðtækum skiln-
ingi) er mest virði sem undir-
bygging nýrra aðferða, en ekki
til að móta leikreglur atvinnu-
og efnahagslífs þjóðar á tíma-
mótum. Það getur enginn búizt
við því, að ljós hans skíni að
eilífu. Það kostar a. m. k. félags-
legan þroska að skilja það.
Fjöldi háskólamenntaðra stétta,
þar á meðal vísinda- og tækni-
menn, eiga að hafa atvinnu sína
af því að stuðla að framförum.
Að vonum brestur bridgespilara
þolinmæði, þegar þung öfl í þjóð-
félaginu heimta, að spilaður sé
póker!
íslendingar geta að sjálfsögðu
ekki jafnazt á við stórþjóðirnar í
vísindum, en það er engin afsök-
un til að forsmá þau. Framfara-
þjóðir heims meðhöndla sín vís-
indi eins og fjöregg sitt, en ís
lendingar mega gæta sín að gera
þau ekki að örverpi. Þióðin verð-
ur að taka ákvörðun um, hvort
hún vill afturhvarf til náttúrunn-
ar með viðeigandi lífskjörum og
landflótta fólks eða vill leitast við
að halda í við a. m. k. Norður-
lönd. Lífskjör uppgangsáranna
eftir stríð byggðust ekki ein-
göngu á varanlegri framleiðslu-
♦
24