Samvinnan - 01.02.1970, Side 50

Sigurður A. Magnússon:
ÍSLENZKA
ÖLDUNGAÞJÓDFÉLAGIÐ
Á ferðalagi um Norðurlönd á liðnu hausti
kom ég að máli við nokkra danska og
sænska blaðamenn og stúdenta, sem kunn-
gerðu mér þau óvæntu tíðindi þegar talið
barst að stjórnmálaástandinu í Evrópu, að
þeir teldu ísland vera afturhaldssamasta
ríki vestan járntjalds, ef frá væru talin
einræðisríkin í Suður-Evrópu. Þessa skoðun
byggðu þeir á persónulegum kynnum af
landi og þjóð, að vísu stuttum, en að þeirra
dómi nægilega löngum til að verða sér úti
um nefnda sannfæringu. Einn viðmælenda
minna var úr forustusveit hægrisinnaðra
stúdenta í Danmörku og hafði verið hér í
boði fyrir fáum árum. Hann var sízt vægari
í dómi sínum um íslenzkt afturhald en hinir.
Þessir menn, sem eru innbyrðis ákaflega
sundurleitir í stjórnmálaskoðunum, voru
í stórum dráttum samdóma um, að aftur-
haldsviðhorf settu ekki einungis sterkan svip
á íslenzka stjórnmálaflokka og dagblöð,
heldur gegnsýrðu þau gervallt þjóðlífið, há-
skólann og aðrar menntastofnanir, bók-
menntir og listir, vísindastarfsemi og menn-
ingarstofnanir, verkalýðsmál og trúmál. ís-
lendingar væru rígbundnir fortíðinni, ættu
mjög erfitt með að átta sig á nútímanum
og hefðu þegar bezt léti mjög takmarkaðan
skilning á þörfinni fyrir breytingar og bylt-
ingar í þjóðfélaginu. Þeir væru andlega
ennþá á stigi hins gamla og óhagganlega
bændaþjóðfélags.
Ég gat ekki með góðri samvizku andmælt
greindum sjónarmiðum hinna norrænu
kunningja, endaþótt mér þætti það koma
úr hörðustu átt að heyra slíka umsögn af
vörum dansks íhaldsmanns. Ég hef sjálfui
lengi verið svipaðrar skoðunar og ekki farið
dult með hana, en eftir heimkomuna velti
ég þessum hlutum svolítið fyrir mér og
reyndi að gera mér fyllri grein fyrir hugs-
anlegum orsökum hins íslenzka afturhalds.
Hvort bráðabirgðaniðurstöður mínar eru
veruleikanum samkvæmar, skal ósagt látið,
en ég hætti samt á að víkja að nokkrum
atriðum sem kynnu að geta orðið til frekari
glöggvunar.
Það ætti að liggja nokkurnveginn í augum
uppi, að ein meginorsökin fyrir afturhalds-
viðhorfum íslendinga liggur í andlegu upp-
eldi þjóðarinnar, sem hefur í furðulega rík-
um mæli miðazt við upprifjun fortíðar og
viðmiðun við liðna atburði. Af ýmsum meira
og minna augljósum ástæðum eru íslend-
ingar sögulega mótuð þjóð, lifa og hrærast
í liðinni tíð, horfa fremur aftur en fram.
Þessi mótun hefur að sjálfsögðu sínar já-
kvæðu hliðar, eflir með landsmönnum rækt
við fornan menningararf og aldagamlar
hefðir, viðheldur samhengi í sögu og þjóðar-
vitund og stuðlar að varðveizlu þeirra róta
sem þjóðin er runnin af. En hér sem annars-
staðar er þörf jafnvægis, mundangshófs. Of
mikil binding við liðna tíð hefur lamandi
áhrif á frumleik, frumkvæði og framtak á
líðandi stund og heftir þannig alla fram-
þróun, en stuðlar að stöðnun og andlegum
doða. Þetta hefur tvímælalaust verið böl
íslands í ríkara mæli en við kærum okkur
um að játa.
Af framtaksleysi og andlegum doða leiðir
minnimáttarkennd og ósjálfstæði, sem birt-
ist í sjúklegri áráttu til að hlíta forsjá ann-
arra og apa alla hluti eftir þeim. Þessi
árátta getur orðið svo skæð og yfirþyrmandi,
að þeir sem henni eru haldnir gerist jafn-
vel öfgafyllri og sanntrúaðri en hinir sem
stældir eru og sleiktir. Ömurlegt dæmi
þessa úr seinni tíð eru viðbrögð meiri-
hluta íslenzkra stúdenta við áskorun banda-
rískra stúdenta um stuðning við kröfu þeirra
um tafar- og skilyrðislausa heimkvaðningu
alls bandarísks herafla frá Víetnam. Meiri-
hluti þeirra stúdenta, sem sóttu fund Stúd-
entafélags Háskólans um Víetnam-málið,
taldi sér ekki annað fært en taka upp
hanzkann fyrir bandarísk stjórnvöld, Nixon
og Pentagon, og munu þeir vera eini stúd-
entahópur á Vesturlöndum, sem þannig fór
að ráði sínu. Annað ömurlegt dæmi um ís-
lenzkt þýlyndi birtist í vörnum stærsta blaðs
landsins fyrir Agnew varaforseta Bandaríkj-
anna, þegar hann réðst með offorsi á
bandaríska fjölmiðla og skírskotaði til „hins
þögla meirihluta", á sama tíma og Alþjóða-
blaðamannastofnunin fordæmdi ummæli
hans sem freklega árás á tjáningar- og
prentfrelsi.
Dæmi um óforbetranlegt og eðlislægt ís-
lenzkt afturhald er náttúrlega harðskeytt
barátta þingmanna og þjóðfélagsstólpa
fyrir því, að við hverfum í menntamál-
um aftur til 19. aldar fyrirkomulags á Bret-
landi með því að gera Kvennaskólann að
menntaskóla og staðfesta þannig áþreifan-
lega misrétti kynjanna. Að gamalli og góðri
hefð kallaði Morgunblaðið þá menn „komm-
únista" og nytsöm verkfæri þeirra, sem
legðust gegn þessu mikla framfaramáli
afturhaldsaflanna á Alþingi. Slík dæmi
mætti vitanlega margfalda.
Önnur orsök íslenzks afturhalds er að
mínu viti sú, að íslendingar hafa í ótrúlega
ríkum mæli lotið stjórn og hlítt forsjá lög-
fræðinga. Hlálegasta dæmið um það er
kannski nýafstaðin „bylting“ í stjórn stærsta
stjórnmálaflokks landsins, þar sem nýir
menn með ferskar hugmyndir áttu að koma
til skjalanna og marka nýja stefnu. Af 18
mönnum hinnar nýkjörnu stjórnar eru 12
úr stétt lögfræðinga, og mun það algert
einsdæmi á byggðu bóli um stóran stjórn-
málaflokk, sem aukheldur kennir sig við
„allar stéttir".
Nú sé fjarri mér að gera því skóna, að
allir lögfræðingar séu afturhaldssamir eða
að lögfræðingar séu ekki til margra hluta
nytsamlegir. í hópi þeirra eru ýmsir merkis-
menn, frjálslyndir og framsæknir, til dæmis
sá sem ritar í þetta og næstu hefti Samvinn-
unnar merkilegar greinar um íslenzka stjórn-
málaflokka. Á hinn bóginn verður því varla
móti mælt, að öll menntun og andleg þjálfun
46