Samvinnan - 01.02.1972, Síða 17

Barnið
Á meðan störfin fóru mest-
megnis fram á heimilinu, fékk
barnið tækifæri til að fylgjast
með og tileinka sér aðferðirn-
ar, sem fullorðna fólkið notaði.
Verkefnin voru margþætt og
breyttust við árstíðaskipti.
Þetta ýtti undir athyglisnæmi
barnsins og athafnalöngun,
sem fékk útrás á eðlilegan hátt.
Þegar barninu óx fiskur um
hrygg, fékk það að hjálpa til og
ganga smátt og smátt inn í
störf með þeim fullorðnu og
læra af þeim, en börnum er
tamt að vilja taka sér þá eldri
til fyrirmyndar. Því læra börn
málið að fyrir þeim er haft,
segir máltækið. Þessi lærdómur
gerðist hægt og sígandi eftir því
sem þroski barnsins leyfði.
Hópurinn — heimilisfólkið —
sem barnið ólst upp með hafði
mikið uppeldislegt gildi, bæði
með tilliti til hagnýtrar þekk-
ingar og andlegs þroska. Barn-
ið mótaðist af fleirum en for-
eldrunum, kynntist öðrum
sjónarmiðum og hugmyndum
og það lærði að taka tillit til
annarra.
Konan
Konan hafði mikilvægu hlut-
verki að gegna sem húsmóðir á
mannmörgu heimili. Starfssvið
hennar var oft og tíðum einkar
viðamikið og gerði kröfur til
stjórnunarhæfileika og þekk-
ingar á öllu er laut að búsýslu,
fatage^ð og mörgu öðru. Það
er mikill misskilningur að upp-
eldi barnanna hafi einvörðungu
verið í höndum móðurinnar,
eins og margt nútímafólk álít-
ur. Hitt var einmitt mjög al-
gengt, að sérstakar barnfóstrur
önnuðust smábörnin, þvi að
móðirin hafði í mörg önnur
horn að lita. Einkum var þetta
algengt á stórum heimilum,
þar sem efnahagur var góður.
Heimili okkar tíma
Iðnvæðingin og sérhæfnin,
sem fylgdi i kjölfarið, ollu því
að staða heimilisins gerbreytt-
ist á tiltölulega skömmum tima.
Hópurinn, sem lifði og starf-
aði með fjölskyldunni að sam-
eiginlegum verkefnum heimil-
isins, er horfinn; eftir er
kjarnafjölskyldan, einangruð
og firrt.
Konan og börnin dvelja nú
ein á heimilinu megnið af deg-
inum og afleiðingarnar eru
geigvænlegar.
Störf konunnar eru orðin
mjög einhliða. Timi hennar og
orka fer að mestu í að búa til
mat, sjá um innkaup, gæta
barna og þrífa íbúðina. Engan
skyldi undra þó að vandamálin
láti ekki á sér standa, þegar tvö
af meginhlutverkum konunnar
eru nánast ósamrýmanleg.
Smábörn eru nokkurskonar
ógnun við alla röð og reglu; á
hinn bóginn er vellíðan barn-
anna ógnað með kröfum um
reglusemi og þrifnað. Þetta er
ein ástæðan fyrir því, að marg-
ar konur leita út á vinnumark-
aðinn, burt frá einhliða og
leiðigjörnum störfum á heimil-
inu. Þær kjósa fremur vinnu
þar sem hæfileikar þeirra og
þekking koma að gagni. Enn-
fremur njóta þær félagsskapar
við annað fólk á vinnustaðnum,
en það er veigamikið atriði í
þessu sambandi. Börnum er
hvort eð er síður en svo hollt
að umgangast móðurina eina
og skynja heim hinna fullorðnu
einvörðungu í gegnum hana,
svo ekki sé talað um hversu
óæskilegt það er, ef sambandið
á milli þeirra er meira og
minna brenglað eins og oft vill
verða, þegar heimilin eru ekki
lengur þannig úr garði gerð, að
það veiti börnum nægilegt
svigrúm fyrir athafnaþrá elleg-
ar tækifæri til að öðlast félags-
legan þroska. Svo virðist sem
mæðrum sé ætlað að vera eins-
konar „björgunarsveit", er leyst
geti vandkvæði, sem í raun og
veru stafa af efnahags- og
samfélagslegum orsökum. Það
er ekki á færi mæðra að forða
heimilunum frá hnignun; þvert
á móti þarfnast þær stuðnings
i formi samfélagslegra úrbóta.
UmhverfiS utanhúss
Unnt er að bæta nokkuð úr
lélegum þroskaskilyrðum heim-
ilisins með heppilegu ytra um-
hverfi. Bernskan er undirbún-
ingur fullorðinsáranna, eins og
allir vita. Á þessu skeiði reynir
barnið að átta sig á tilverunni
og umhverfinu. En hverjir eru
möguleikarnir, sem barnið fær
í þessu skyni? Leiksvæðið fyrir
utan húsið takmarkast venju-
lega af miklum umferðargöt-
um, sem börnum stafar hætta
af og valda mæðrum áhyggjum
og ótta. Félagsmótun barna
gerðist áður fyrr meira og
minna í samskiptum við full-
orðna; nú er það í leiknum
sem þessi mótun á sér að
nokkru stað. Leikurinn er að-
ferð, 23m barnið notar mark-
visst til að ná tökum á tilver-
unni í kringum sig. Hvernig
eru svo skilyrðin sem barnið
hefur til leikja utanhúss? í því
tilliti eru hin svonefndu „svefn-
hverfi“ stórborganna nánast
ömurleg. Skyldi mönnum nokk-
urntíma hafa tekizt svo snilld-
arlega að skipuleggja jafnóþol-
andi umhverfi fyrir börn að
alast upp i? Hvaða tækifæri
hafa þau þar til athafna og
skapandi starfa? Þar er litið
við að vera fyrir börn, sem vek-
ur forvitni þeirra og ýtir undir
heilbrigða löngun til að „upp-
götva og rannsaka". Engin
tengsl eru á milli þessara
hverfa og atvinnulífsins, enda
ekkert sem gerist. Venjulega er
ein kjörbúð fyrir hverfið, og
þar venst barnið við ópersónu-
leg skipti á vörum og penin"-
um. Sköpunarhæfileiki og
frumkvæði, sem flestum börn-
um eru eðlislæg, visna og dvína
ef vaxtarskilyrði eru af skorn-
um skammti. Það er ekki hægt
að endurheimta þessa eigin-
leika barnsins síðarmeir, hafi
þeir ekki fengið að dafna með-
an barnið var í bernsku. Þá
stoða lítt efnisleg gæði, því að
auðæfi eru ekki ávallt óskeikull
mælikvarði á velferð barna.
Varðandi forskólabörn er
hægt að bæta verulega úr þess-
um skorti á góðum leikskilyrð-
um með því að vista þau á
góðum daggæzluheimilum. Þar
veitist þeim tækifæri til að tjá
sig í þroskandi leikjum og öðl-
ast reynslu í samskiptum við
önnur börn. En þrátt fyrir það
er leið þeirra inn í samfélag
hinna fullorðnu ekki jafnbein
og greiðfær sem fyrr. Hvorki
forskólinn né skyldunámsskól-
inn undirbýr barnið á raunhæf-
an hátt til starfs í þjóðfélaginu
sem fulltíða einstakling. í skól-
anum lifir barnið i óhlutstæð-
um heimi, þar sem óhugnan-
lega mikil áherzla er lögð á
hæfileikann til að tileinka sér
þekkingaratriði úr bókum, úr-
eltan utanbókarlærdóm, sem
sjaldnast er í tengslum við at-
vinnulífið eða hið lifandi um-
hverfi.
Eðlilega rís yngri kynslóðin
gegn sliku kerfi, samsamar sig
ekki þvi samfélagi sem bíður
hennar, en myndar eigin menn-
ingarkima eins og dæmin
sanna á ýmsan hátt, en hverj-
um er hagur í því, ef slíkt ger-
ist á kostnað andlegs heil-
brigðis?
Af þessu verður sú ályktun
dregin, að aðskilnaðurinn, sem
er nú milli heimilis og vinnu-
staðar, hafi neikvæð áhrif á
uppvaxandi æsku og orsaki
jafnframt hina einangruðu
stöðu kjarnafjölskyldunnar,
vegna þess að ekkert he.'ur
komið í stað þess sem heimilin
hafa verið svipt.
Vissulega er ástæða til að
drepa á stöðu karlmannsins í
þessu sambandi; hann á einnig
við ýmsa erfiðleika að etja.
Hlutur karlmanna er ekki
ávallt eftirsóknarverður. Mikið
vinnuálag, langur vinnutimi við
tilbreytingarlítil störf, veldur
taugaveiklun og streitu, sem
styttir líf þeirra eins og dánar-
tölur sýna. Oftast hvílir fjár-
hagsleg afkoma heimilisins á
herðum karlmannsins sem get-
ur orðið æði örlagaríkt fyrir
fjölskylduna, ef fráfall hans
ber skyndilega að.
Innan vissra samfélagshópa
háttar þannig til, að feður hafa
litinn tíma aflögu frá vinnu til
að sinna börnum sinum, vegna
þess að starf þeirra útheimtir
að þeir gefi sig algerlega að því.
Vegna samkeppninnar verða
þeir að afla sér álits og virðing-
ar, „vinna sig upp“ eins og það
er kallað; þá er frístundunum
varið í að afla sér meiri þekk-
ingar. Börnin verða útundan
með tilliti til samskipta við
feður sína einmitt á þeim ár-
um þegar þau þarfnast þeirra
hvað mest.
Skyldi það ekki vera skyn-
samlegra, að foreldrarnir gætu
skipt ábyrgðinni meira á milli
sín, bæði hinni uppeldislegu og
þeirri fjárhagslegu?
í samfélagi fyrri tíma voru
að sjálfsögðu margir einstæð-
ingar, ungir og gamlir, en þeir
voru sjaldnast einmana í þeirri
merkingu vegna þess að þeir
bjuggu á venjulegum heimilum
innan um venjulegt fólk. Lóð
þeirra á vogarskál vinnunnar
fór eftir hæfileikum og getu,
en örlög þeirra og líf voru í
beinni snertingu við þá sem
heilbrigðir töldust. Gamla fólk-
ið gegndi oft mikilvægu hlut-
verki varðandi umsjá og upp-
fóstur barna, miðlaði þeim af
lífsreynslu og hagnýtum fróð-
leik og auðgaði hugarheim
barnanna.
Nú eru tengslin rofin milli
yngstu og elztu kynslóðar. Af-
leiðingin er einmanaleikinn,
sem oft hrjáir þá yngri jafnt
og hina eldri. Einmanaleikinn
sem allir óttast, þar eð hann
er ógnvaldur mannssálarinnar.
Borgin — framtíðin
Öll þróun bendir til þess, að
fólk framtíðarinnar muni lifa
í æ meira þéttbýb — borgar-
samfélagi. Hverskonar líf er
það, sem við göngum til móts
við? Því ber ekki að neita að
skoðanir eru æði skiptar varð-
andi borgarlíf. Margir fella sig
ekki við þesskonar umhveríi,
finnst það nánast kvalastaður.
Aftur á móti finnst öðrum það
sæluríki, með óendanlegum
möguleikum. Skyldi ekki vera
hægt að skipuleggja og byggja
borgir þannig að allir fengju
sömu tækifæri til þroska og at-
hafna í samræmi við lífsþarfir
13