Samvinnan - 01.12.1973, Síða 20

tara

Sjónmenntir á
Sjónmenntir á
Sjónmenntir á
Islandi
íslandi
íslandi
Gísli B. Björnsson
Guðrún Jónsdóttir
Gylfi Gíslason
Hörour Ágústsson
Jón Haraldsson
SigurSur A. Magnússon
Stefán Snæbjörnsson
SAM: Pyrir þrjátíu árum felldi
Steinn Steinarr þennan óvægi-
lega dóm: „íslendingar eru
vafalaust ólistrænasta þjóð
veraldarinnar. Ekkert liggur
öllu fjær íslenzku heimili en
listrænn smekkur á hvaða
sviði sem er.“ Og rúmri öld áð-
ur lét danskur maður, L. Chr.
Miiller, svo ummælt í Fjölni
(1833): „Það, sem er sjaldgæf-
ast á íslandi, er fegurðartil-
finning og skáldandi.“ Vorum
við raunverulega svona illa
staddir, áður en myndlist varð
lifandi þáttur í íslenzku menn-
ingarlífi, og eftir að myndlist
hafði verið stunduð hér af
kappi í hartnær hálfa öld?
Hörffur: Ég mótmæli þvi ein-
dregið. En til að rökstyðja mál
mitt verð ég að halda smátölu
um það, hvernig íslenzk mynd-
list í víðtækustu merkingu,
þ. e. a. s. húsagerðarlist, högg-
myndalist, málaralist og list-
iðnaður, hefur þróazt með þjóð-
inni. Eftir tíu ára könnun á
þessu efni hef ég komizt að
eftirfarandi niðurstöðu: Þegar
íslendingar eru búnir að koma
sér fyrir í hinu nýja landi og
stofna nýtt þjóðfélag fyrir um
það bil þúsund árum, þá verð-
ur fljótt mikil gróska á öllum
sviðum. Einsog ég hef oft bent
á, hafa bókmenntirnar yfir-
skyggt myndlistina, og ástæð-
SAM: Hörður minnist á ritaðar
heimildir um íslenzka myndlist
til forna, og í því sambandi er
meðal annars fróðlegt, að
fyrstu myndir sem við höfum
heimildir um eru kamarsteikn-
an fyrir því er einfaldlega sú,
að myndlistararfurinn frá mið-
öldum er mikiðtil horfinn. Eft-
ir er brot og brot á söfnum. En
þessi brot ásamt rituðum heim-
ildum sýna alveg ótvírætt að
mínum dómi, að hér hefur ver-
ið hámenning á miðöldum
bæði í byggingarlist og mynd-
list. Á það ætla ég að reyna að
færa sönnur á næstu árum.
Hinsvegar er augljóst, að strax
um siðaskipti hrakar þessum
listgreinum í landinu, og seinna
svo, að segja má, að stefnan
niðurávið sé næstum því lóð-
rétt. Við getum sagt, að há-
punkturinn sé á 13. og 14. öld,
síðan er kúrfan aðeins hall-
andi niðurávið, á 17. öld lækk-
ar hún þónokkuð, en á 18. öld
hrapar hún. í sambandi við
ummæli Steins Steinars er á-
stæða til að ræða mjög ræki-
lega hér þau umskipti sem
verða, þegar íslendingar hætta
að vera bændaþjóð og gerast
nútímaiðnaðarþjóð i smáum
stíl. Einsog á öllum byltingar-
tímum skolast margt til í þess-
um umbrotum, og það er ein-
mitt á þessum skilum sem
Steinn Steinarr fellir sinn dóm.
Það hefur ekkert verið gert til
að sýna fólki framá það, að
jafnvel á niðurlægingartímun-
um var til myndlist, og að
myndlist í víðtækasta skilningi
hefur átt óslitna sögu ekki síð-
ur en bókmenntirnar.
ingar. í Landnámu segir frá
því, að Tjörvi nokkur, sem var
i sárum vegna þess að hann
fékk ekki konuna, sem hann
vildi eignast, teiknaði af henni
mynd á kamarsvegginn, en hún
var jafnharðan þurrkuð út.
Sögurnar geyma einnig ríku-
legar heimildir um myndlist,
til dæmis Laxdæla sem lýsir
myndskreyttum salarkynnum
Ólafs Pá skilmerkilega, sömu-
leiðis Njála og margar fleiri
íslendingasögur. Þarna eru
semsé heimildir um myndlist-
ararf sem er algerlega glatað-
ur. En hvernig skýrið þið þá
þjóðsögu, að íslendingar hafi
takmarkaðan áhuga eða smekk
fyrir myndlist? Ásmundur
Sveinsson talar einnig um, að
íslendingum hafi láðst að
þjálfa augað.
Jón: Stafar þetta ekki einfald-
lega af búksorgum íslendinga?
Þjóð, sem var nánast útþurrk-
uð af völdum náttúruhamfara,
einokunar og annars djöful-
skapar, verður náttúrlega ekki
sérstaklega spretthörð í svo-
kölluðum menningarmáium.
Þegar börnin svelta í kotinu,
eru menn ekki að velta fyrir
sér listsköpun á veggjum eða
útskurði.
SAM: En nú eigum við þessar
heimildir um rikulegan mynd-
listararf, en það er einsog
mönnum hafi sézt yfir þær í
öllum umræðum um þessi mál.
Jón: Það er þessi ágæta and-
ófsstefna kreppuárakynslóðar-
innar, sem Steinn tilheyrði. Á
þessum árum skilst manni að
tízkan hafi verið að hafna öllu
íslenzku, tala um að íslending-
ar væru menningarsnauðir og
ólistrænir. Ég ætla ekki að fara
að tala máli Steins, enda
þarf hann ekki á hjálp að
halda, en ég held að hér sé um
að ræða glósur eða frasa, sem
notaðir voru í því skyni að
ganga framaf mönnum, koma
þeim úr jafnvægi, vekja um-
tal, sem aftur fæðir af sér at-
hugasemdir og spurningar um
afstöðu manna til þessara
hluta.
SAM: En er þetta ekki tengt
dönskum menningaráhrifum á
síðustu öld?
Gísli: Jú, ég held að þróunin
hafi slitnað einhverntíma í
byrjun síðustu aldar.
SAM: Þegar talað er um is-
lenzkan fegurðarsmekk, hef ég
í huga allt það erlenda skran
sem hingað barst á síðustu öld
og öll betri heimili voru full af.
Hörffur: Ég vil leggja áherzlu á
þjóðfélagsfræðina í þessu, af-
þvi vikið var réttilega að fá-
tækt þjóðarinnar. En við meg-
um ekki gleyma því, að þjóð-
frelsismenn, Fjölnismenn, Jón
Sigurðsson og þeir sem á eftir
komu, hafa dregið ákveðið
járntjald fyrir söguna. Þeir
hafa beinlinis villt heimildir á
íslenzku þjóðfélagi. Alveg fram-
á 18. öld er íslenzkt þjóðfélag
lénsþjóðfélag, þ. e. a. s. það
eru nokkrir menn sem eiga all-
ar jarðir í landinu, og þeir eru
mjög ríkir. En eftir að þjóð-
frelsisbyltingin hefst, þarf að
vinna gegn þessari yfirstétt,
brjóta hana niður, einsog sið-
ur er á byltingartímum þarf að
benda á galla hennar. Hún hef-
ur safnað miklum auði og skil-
ið eftir sig mikla fátækt, og
það er bara horft á fátæktina.
Okkur er sagt að öll þjóðin hafi
búið í torfkofum. Þetta er bara
lygi. Alþýða Evrópu bjó líka í
torfkofum. En við höfum
gleymt því sem yfirstéttin bjó
til, afþví arfur hennar er horf-
inn. Ég get til dæmis leitt ykk-
ur inni Þingeyraklaustur á 17.
og 18. öld. Það er glæsilegt
höfuðból, og þar er svo mikið
til af fögrum hlutum, allt svo
vel uppbyggt, að ættum við
Heimildir um
forna myndlist
20