Andvari - 01.04.1962, Side 103

ANDVARI
UM IIELJARSLÓÐAROKUSTU
101
inn og vita menn það seinast til hrúts-
ins. Þetta gaman gæti vel átt rætur sínar
að rekja til þess, að Lamartine komst á
efri árum í hinar mestu kröggur, svo að
ýmsir menn gengust fyrir samskotum
handa honum. Hefur Gröndal sennilega
séð eitthvað urn þetta í dagblöðum, um
það leyti sem hann ritaði söguna.
Illa verður Alexander Dúmas (Dumas)
fyrir skopi Gröndals. Hann er að vísu
kappi mikill og tekst að mola hausinn á
Eldjárni greifa með greifanum af Monte
Christo. En Gröndal skopast að (bókum)
Durnas með því að láta hann vera vafinn
í óbundnar og óseldar bækur, sem hann
liafði sjálfur skrifað, og voru þessar rit-
smíðar banvænar þeim er fyrir urðu. Vafa-
laust hefur Gröndal haft andstyggð á
skáldskap Dumas, enda er það í góðu
samræmi við skrif samtíma gagnrýnenda
erlendra.
V
Idef ég nú getið hinna helztu sam-
tímamanna, sem nefndir eru í Heljar-
slóðarorustu. íslendingarnir eru þar ým-
ist af því að Gröndal hefur verið upp-
sigað við þá eða aðeins að hann hefur
alveg nýlega rekizt á nöfn þeirra í Þjóð-
ólfi, en útlendingarnir eru menn, sem
einhver skipti hafa átt við íslendinga, í
öðru lagi skáld og rithöfundar, sem Grön-
dal hafa verið hugstæðir.
Nú er rétt að líta á tilgang og mark-
mið sögunnar. Um þetta segir Gröndal
í Dægradvöl: „Svo gaf Páll út Heljar-
slóðarorrustu og var strax gleypt við
henni, og ég er viss um að þeir landar
sem þá voru í Höfn hafa skilið hana
rétt, nefnilega cins og skemmtilega uppá-
finningu, gjörða á þann hátt sem ridd-
arasögur vorar eru; cn hinir seinni tíma
vitringar (sem lítið vit hafa á skáldskap)
hafa kallað hana „spottsögu“.“ Þessi um-
mæli eru að mestu leyti sönn. Heljar-
slóðarorustu er ekki stefnt gegn neinu
sérstöku eins og sum seinni rit Gröndals,
t. d. Gandreiðin og Þórðarsaga Geir-
mundssonar. Ileljarslóðarorusta er ekki
einu sinni skopstæling eða parodia i þess
orðs rétta skilningi. Þó að í henni sé ein og
ein hnúta til samtímans, þá er hún fyrst og
frernst gamansaga og það tiltölulega mein-
laus gamansaga. Það er minna í henni af
beiskri glettni og grcmjufyndni heldur
en í seinni ritum Gröndals.
Ekki verður því neitað, að mörg
fyndnin eða brandararnir í I Ieljarslóðar-
orustu eru ærið frumstæðir. Þegar bávað-
inn var sem mestur í Parísarborg „frétt-
ist það austur í Garðaríki, að Evgeníu
væri orðið illt, því að orgið heyrðist
þangað". Og þegar Napoleon fer frá
París þá kvaddi hann Evgeníu „með
kossi eigi all-litlum og það segja stjörnu-
meistarar þeir, er við voru og reikn-
uðu út gang allra þessara hluta, að sá
koss hafi verið jafnlangur og er frá Langa-
nesi og til Hvarfs á Grænlandi." Það má
nefna mýmörg dæmi á borð við þessi,
sem <)I1 mega heita óhefluð, alþýðleg
fyndni. Það eru „billegir brandarar", og
hæfa hvergi nærri alltaf í mark. Ég býst
varla við, að hægt sé að segja, að það sé
mikill léttur fíngerður húmor í Heljar-
slóðarorustu. Hann kemur helzt frarn í
samtölunum og ræðunum, sem eru
margar og ágætar og sýna ræðumennina
í húmoristisku Ijósi, hvern með sínum
sérkennum. En skopblæ sinn á sagan
öllu öðru frernur að þakka því stíl-
bragði, sem haldið er frá upphafi til
enda, að setja persónurnar í umhverfi,
sem þær eiga ekki heima í. Menning
tiltekins tíma eða þjóðar cr samsafn
fjölmargra smáatriða, sem öll eru í
samræmi hvert við annað. OIl menn-
ingarleg aðskotadýr eru hlægileg af því
að þau valda ósamræmi. Það er engin
nýlunda að skáld og rithöfundar noti sér