Andvari - 01.01.1952, Side 36

32
Þorkell Jóhannesson
ANDVARI
aðasti íslendingur um sína daga. Gísli dvaldist tíu síðustu ár sín
í Skálholti með dóttur sinni og fékkst þar ásamt Þórði biskupi
eitthvað við ræktunartilraunir, sem mjög þótti frábært á þeirri
tíð. Má fara nærri urn það, að slíkur maður sem Gísli var og allt,
sem hann tók sér fyrir hendur, hafi vakið athygli og áhuga ungra
manna, er í Skálholti dvöldust um þessar mundir og veigur var
í til áræðis og framsóknar. Tveir slíkir menn, þeir frændur Páll
Vídalín og Amgrímur Vídalín, bróðir }óns biskups Vídalíns, rit-
uðu um aldamótin 1700, fáum árum eftir fráfall Gísla Magnús-
sonar, merkilegar ritgerðir um framfarir íslands, er báðar, eink-
um ritgerð Páls, höfðu talsverð áhrif síðar. Þessar ritgerðir má
skoða sem helzta árangurinn af ævistarfi Vísa-Gísla. í þeim lifði
neisti, sem hann hafði tendrað með ritum sínum og tilraunastarfi,
þó dult færi um sinn. Þessum neista bregður og fyrir í bréfum
Jóns biskups Vídalíns skömmu fyrir andlát hans 1720. Jón biskup
Árnason og Jón skólameistari Þorkelsson eru engan veginn
ósnortnir af honum. En það kemur í hlut Skúla Magnússonar og
Jóns Eiríkssonar að glæða úr honum brennandi vita, leiðarljós út
úr því myrkri, sem þjóðin hafði í ráfað vegalaust hátt á aðra öld.
Venjulegt er að telja svo, að einveldi konungs hér á landi
hefjist með Kópavogseiðum 28. júlí 1662. Þetta er að sjálfsögðu
formlega rétt. En í raun og veru hafði konungur ráðið hér öllu,
er hann kærði sig um, sem einvaldur væri, síðan 1551. Eíitt er
og víst, að stjórn landsins tekur engum stakkaskiptum við sjálfa
einveldistökuna og líða svo tveir áratugir. Árið 1684 er landinu
skipaður stiftamtmaður og má kalla, að hér bryddi fyrst á þvi
stjómarlagi, sem einveldið krafði, en um leið bólar á þeim veik-
leika, er við þetta stjórnarlag loddi, einkum framan af, er í þetta
mikilvæga embætti var skipaður 5 ára drengur. Fyrst um sinn fór
landfógeti með umboð hins bamunga stiftamtmanns. En land-
fógetaembættið var stofnað árinu fyrr, 1683, og að vísu fyrst og
fremst vegna breytinga, sem um sama leyti vom gerðar á einok-
unarverzluninni. Það er fyrst með stofnun amtmannsembættis-
ins 1688, sem nokkru verulega þokar fram til reglulegra ein-