Stúdentablaðið - 01.12.1968, Blaðsíða 15

hafizt handa. Bjarni Benediktsson, sem þá
var kennari í stjórnlagafræði við háskólann,
var hafður með í ráðum um samningu
ályktananna, er samþykktar voru þá á Al-
þingi, sem fyrstu drög að lýðveldinu voru
byggð á. Konungsvaldið og meðferð utan-
ríkismála voru fænð í hendur íslenzku rík-
isstjórnarinnar. Öllum tengslum við Dan-
mörku var slitið, og við urðum að bjarga
okkur á eigin spýtur, og gerðum það með
þessum hætti.
ísland er síðan hernumið 10. maí 1940.
Því var náttúrlega mótmælt kröftulega
þegar í stað, þó það væri vitað að slíkt væri
gagnslítið.
En vissi Alþingi eða rikisstjórn um her-
ndmið fyrirfram?
Nei, þeir vissu bara ekkert um það fyrir-
fram, þó kann það að vera, að einhver boð
hafi verið komin um það.
Nú er því haldið fram, að tillögurnar, er
samþykktar voru 9. apríl, hafi átt að hindra
liernámið.
Það er ég ekki viss um. Við höfðum nátt-
úrlega engan mátt til þess að koma í veg
fyrir það, en létum í ljós okkar aðstöðu. Við
höfðum verið hlutlaus þjóð alla tíð og mót-
mælin byggðust á því.
Hvernig voru samskipti við hernáms-
liðið?
Þau voru eftir atvikum bara góð. Þeir
voru ósköp vingjarnlegir á allan hátt. Þótt
ýmsir árekstrar hafi orðið. Annars sýndu
þeir okkur ekkert annað en fyllsta velvilja.
Hvernig brást Alþingi við, er þinglielgin
var rofin og alþingismaður fluttur bandingi
i erlendar fangabúðir?
Því var nú mótmælt mjög harðlega. Ein-
ar Olgeirsson var fluttur út og fleiri. Það
var allt gert sem mátti gagnvart þeirra að-
standendum, að það bitnaði ekki á þeim.
Iin hvað um hraðskilnaðarmenn og lög-
skilnaðarmenn ?
Já, það var yfirgnæfandi meirihluti Al-
þingis með því að skilja við Dani að fullu.
Það sýndi sig líka síðar við atkv.greiðslu, að
þeir sem að henni stóðu höfðu nærallaþjóð-
ina að baki sér. Það var svoörlítill hluti, sem
var á móti því að sambandinu væri slitið.
Það var bara þessi eina undantekning, að
kratarnir vildu fresta því, að gengið yrði frá
þessu endanlega jrangað til við næðum per-
sónulegu sambandi við konunug.
Var viljayfirlýsing Alþingis um skilnað-
inn sigur fyrir þá, sem að þvi stóðu, að
þamiig skyldi að farið?
Jú, það má segja það. Það var mjög mikil
eindrægni um það atriði.
Var nokkur ágreiningur um rikisstjóra-
kosningarnar?
Nei, það var ekkert. Sveini Björnssyni
var falið það.
Hvernig stendur á þessu eina atkvæði
Jónasar frá Hriflu?
Ja, ég skal ekki segja, en það var alger
meirihluti með kosningu Sveins.
Hvernig brugðust menn við heruerndar-
samningnum við Bandaríkin 1941?
Herverndarsamningurinn olli nokkrum
óróa, einkum meðal kommúnista.
Var hlutleysinu fyrirgert með þessum
samningum?
Ekki var það nú, nema ef tengja má það
því, er við gengum í NATO. En því er
mikið að þakka, að ekki liafa orðið átök á
þessu tímabili, á því er enginn vafi, og okk-
ur er fyrir beztu að aðlaga okkur að háttum
vestrænna þjóða.
En nú rann umboð þingmanna út 15.
mai 1941 og þeir framlengdu það sjálfir.
Já, kosningum var frestað. Það þótti vera
það ástand innanlands þá undir þessari her-
setu og vegna styrjaldarinnar, að rétt væri
að fresta kosningum. Þetta var nú ekki mik-
ill ágreiningur.
Komu ekki fram mótmœli vegna þessa, er
herverndarsamningurinn var samþykktur?
Nei, það var ekki almennt. Einstaka
þingmenn voru eitthvað efasamir um það,
hvort þeir hefðu rétt til þess, en ástandið
í landinu var þess eðlis, að það þótti erfitt
að koma við kosningum eins og á stóð.
Skömmu seinna ltom Churchill hingað.
Já, já. Churchill kom og smakkaði á
heita vatninu og líkaði bara vel.
Hafði lioma lwns einhverja þýðingu?
Heimsókn velviljaðra ráðamanna stór-
veldis eins og Bretlands er að sjálfsögðu
viðburður, sem telja má til merkra tíðinda.
Þetta var nú mest til þess að styrkja góð
kynni. Hann ávarpaði fólkið af svölum
þinghússins mjög vingjarnlega.
Reyndu stórveldin nokkuð að tefja fyrir
stofnun lýðveldis hér?
Nei, nei, meira að segja Bandaríkjamenn
voru fyrstir til þess að viðurkenna okkar
sjálfstæðisyfirlýsingu. Svo það var ekki gert
í andstöðu við neina nema Dani.
Hvernig stóð á þvi að mynduð var utan-
þingsstjórn?
Stjórnmálaflokkarnir komu sér eitthvað
ekki saman um stjórnarmyndun og þá var
skipuð utanþingsstjórn og hún sat er lýð-
veldið var stofnað á Þingvöllum. Er ríkis-
stjóra þótti það dragast of lengi að mynda
stjórn, greip hann til sinna ráða og skipaði
utanþingsstjórn. Björn Þórðarson var þá
forsætisráðherra.
Er það rétt til getið, að foringjar stjórn-
mádaflokkam-ia hafi ekki getað unnt hver
öðrum sætis forsœtisráðherra og þvi verið
mynduð utanþingsstjórn?
Nei, það var ekki. Það tókst bara ekki að
fá stjórnarfarslegan samningsgrundvöll fyr-
ir meirihlutastjórn. Svo gekk þetta nú sam-
an síðar. Þessi utanþingsstjórn varð aldrei
vinsæl í þinginu. Ég man eftir því, að ég
komst oft í mikla erfiðleika. Éq; var formað-
ur fjárveitinganefndar, og það var aldrei
jafnerfitt og þá að koma saman fjárlögum.
15
STÚDENTABLAÐ