Stúdentablaðið - 01.12.1968, Blaðsíða 38

ÁRMANN SNÆUARR
HÁSKÓLAREKTOR
SPJALL
A FULLVELDISDEGI
I.
Fullveldi er orð, sem heyrist tiltölulega sjaldan nú á tímum,
oghefur þokað fyrir hugtakinu sjálfstæði. Þeim, sem áttu þroskaár
sín fyrir síðari heimsstyrjöld, er þetta orð tamt og með þeim
vekur það miklar endurminningar. Hugtakið var þá á hvers
manns vörum, því að fullveldisviðurkenningin var undirstöðu-
þáttur í þjóðréttarsamningnum um samband íslands og Dan-
merkur frá 1918. Sá samningur var á þeim árum helzta umræðu-
efni manna hér á landi, kostir hans og gallar, og þær skyldur og
þau réttindi, er við fullveldið tengdust. Á þeim árum geisuðu
enn deilur um það, hvort rétt hefði verið að bindast þessum
samningi. Héldu ýmsir ágætir menn því fram, að íslendingar
hefðu ekki fært sér til hlítar í nyt þá hagstæðu taflstöðu fyrir
smáþjóðir, sem kom upp úr róti heimsstyrjaldarinnar. Sjálfs-
ákvörðunarréttur þjóða, réttur þeirra til að öðlast sjálfstæði og
ráða sjálfar málum sínum til þrautar, var sá boðskapur, sem
hafður var á oddi hjá bandamönnum. í kjölfar styrjaldarinnar
risu ný ríki, þ. á m. Finnland og Tékkóslóvakía. Stjórnmála-
stefnur voru smáþjóðum um margt í vil. Hér kom og annað til
greina, sem varðaði Dani. Þeir lögðu hið mesta kapp á að fá
Suður-Jótland að nýju og vildu mikið til vinna. Það mál hlutu
þeir að sækja undir bandamenn, og andstaða við sjálfstæðisóskir
Islendinga hefði vísast skapað Dönum örðugleika í málafylgju
þeirra út af Suður-Jótlandi. Samningamenn íslendinga lögðu
vitaskuld höfuðkapp á að fá viðurkenningu Dana á því, að ísland
væri fullvalda ríki í konungssambandi við Danmörku svo og að
sambandi þessu mætti segja upp eftir tiltölulega stutt árabil, sbr.
1. og 18. gr. samningsins. Vissulega var þetta veigamikið. Hinu
verður ekki neitað, að sú viðurkenning var alldýru verði keypt.
Þau ákvæði, sem íslendingar sættu sig verst við, var 6. gr. samn-
ingsins, sem mælti fyrir um jafnrétti danskra ríkisborgara hér á
landi á við íslenzka og gagnkvæmt. Það ákvæði ætla ég, að sé
fágætt í skiptum ríkja á milli. Hér áttu og í hlut þjóðir með
næsta mismunandi fólksfjölda, þar sem Danir voru þá sem næst
þrjátíu sinnum fjölmennari en íslendingar. Ýmsum þótti og ísjár-
vert, að Danir færu með utanríkismál í umboði íslendinga, sbr.
7. gr. samningsins. Uggði þá, að sú gæzla hagsmuna yrði ekki
viðhlítandi, ekki sízt vegna ókunnugleika danskra embættis-
manna á íslenzkum högum. Vera má, að sá uggur hafi stundum
reynzt á rökum reistur, en hitt er jafnvíst, að ýmsir starfsmenn
danskrar utanríkisþjónustu unnu vel og vinsamlega að íslenzkum
málum. Loks stóð mörgum stuggur af hinum ströngu uppsagnar-
ákvæðum 18. gr. samningsins. Þar var áskilið, að tillaga um nið-
urfellingu samningsins væri samþykkt með atkvæðum 2/s liiuta
alþingismanna í sameinuðu Alþingi. f almennum kosningum,
sem efna bar til eftir að Alþingi liafði samþykkt tillöguna, skyldu
y4 hlutar atkvæðisbærra manna taka þátt, og taldist tillaga ekki
samþykkt, nema y4 hlutar þeirra gyldu henni atkvæði.
Frumvarp til sambandslaga var samþykkt á Alþingi 7. og 9.
september 1918 með öllum atkvæðum gegn einu í hvorri deild
um sig (Benedikt Sveinsson og Magnús Torfason). í atkvæða-
greiðslu kjósenda hinn 19. október s. á. var frumvarpið samþykkt
með miklum yfirburðum, með 12411 atkvæðum gegn 999. í Rík-
isþinginu danska var frumvarpið samþykkt óbreytt með 142 at-
kvæðum gegn 35 (atkvæði íhaldsmanna). Vissulega voru samn-
ingamenn íslendinga hyggnir menn og lagnir, og er vandmetið,
hvort unnt hefði verið að ná hagstæðari kjörum í samningsgerð-
inni en raun ber vitni. Einn samninganefndarmanna íslendinga
er á lífi, Þorsteinn M. Jónsson, enn sístarfandi og ungur í anda.
Viðurkenningin á fullveldi íslands 1918 var vitaskuld eftir-
tekja af aldalangri baráttu íslenzkrar þjóðar fyrir sjálfstæði sínu,
sem hún hafði glatað í reynd, en aldrei að réttum lögum eftir
því sem forvígismenn íslendinga héldu fram. Frá pólitísku sjón-
armiði skipti vitaskuld miklu þau straumhvörf, sem urðu í dönsk-
um stjórnmálum í upphafi aldarinnar svo og þau alþjóðlegu við-
horf um viðurkenningu á sjálfsákvörðunarrétti þjóða, sem áður
er vikið að. Hér kemur einnig til annað atriði, sem ekki hefur
verið gefinn gaumur sem skyldi. Á styrjaldarárunum fyrri urðu
íslendingar um margt að gæta eigin mála sinna í skiptum við
aðrar þjóðir án forsjár Dana. Við það vannst þeim reynsla, er
færði þeim heim sanninn um, að þeir gætu séð sér farborða án
liðsinnis Dana. Ný viðskiptasambönd knýttust og útsýn gaf til
fleiri landa en þeirra, sem landsmenn höfðu áður haft mest
skipti við. Reynslan frá Napoleonsstyrjöldunum hafði þegar
sýnt, að Islendingum var ekki einhlítt skjól af Danmörku, er í
harðbakka slær, og heimsstyrjöldin fyrri staðfesti það einnig.
Þessi reynslubundnu viðhorf ýttu með mörgu öðru undir það að
taka upp þráðinn, þar sem hann féll niður 1908 og semja um
samband landanna tveggja með það fyrir augum að fá fullveldi
íslands viðurkennt.
II.
Sambandslagatímabilið auðkenndist öðru fremur af því mikla
pólitíska takmarki að segja upp sambandssamningnum á grund-
velli 18. gr. hans og stofna lýðveldi á íslandi. íslendingar höguðu
sér að mörgu leyti hyggilega og djarfmannlega, þegar tók til
framkvæmdar laganna, og unnu stjórnmálalegt afrek með undir-
búningi að stofnun lýðveldis 17. júní 1944. Er ekki úr vegi á
þessum minningardegi að drepa á fáein atriði, er hér skipta máli,
benda á nokkrar vörður við veginn, er stefndi að lýðveldis-
stofnun.
Fyrst vil ég minna á, að þegar á Alþingi 1919 voru samþykkt
lög, með stoð í 10. gr. sambandslaganna um stofnun Hæstaréttar
íslands, sbr. lög nr. 22, 6. október 1919. Tóku þau gildi 1. janúar
1920, en fyrsta dómþing Hæstaréttar var háð 16. febrúar þ. á.
Með stofnun Hæstaréttar hrepptu landsmenn eitt hið æðsta tákn
fullveldisins, og það var í raun og sannleika þversögn að tala um
fullveldi og setja þegnum landsins jafnframt þá kosti að sækja
STÚDENTABLAÐ
38