Fréttablaðið - 14.11.2009, Blaðsíða 44

MENNING 2
Ummyndanir Óvíds í snilldarþýði
Kristjáns Árnasonar eru skylduei
á h j i h i ili
Öndvegisverk
á íslensku
G -
s
„... þau verða ekki mikið stærri tíðindin á
íslenskum bókamarkaði á þessu ári ...“
Eiríkur Guðmundsson / Víðsjá
„Glæsilegt framtak ...“
Illug
ekki þann eld og straumþunga, „sem
eilíft varir í gildi“.“
Sendiherrann ætlar vart að trúa sínum
eigin eyrum. Er Ragnar að lýsa yfir upp-
gjöf? Nei, fjandakornið. Í stað þess að
veita hinum fallna riddara náðarhögg-
ið reynir Sigurður að styðja hann aftur
á fætur með því að draga úr gagnrýni
sinni. „Ég get ekki neitað því, að jafn-
vel í skáldritum Halldórs, svo að ég tali
nú ekki um greinar hans, sakna ég ein-
hvers, sem ég óska, að hann hefði í við-
bót við allt annað. Líklega er það helst
fólgið í því, að hann getur ekki losað sig
við að hugsa um pólitíkina. Samt er hann
enn listamaður mikill, kær okkur, alltaf
leitandi fyrir sjálfan sig og listina, fyrir
utan hina umhugsunina. En ég vildi feg-
inn, að ég gæti dáðst eins að Halldóri
sjálfum, öllum og heilum, og pródúktion
hans í heild, eins og ég dáist að bestu
köflunum í bókum hans.“
Ragnar reynist enn vera að hugsa um
fyrri ummæli Sigurðar um Halldór og
vill herða á þeim. „Mér kæmi ekki á
óvart þó að þetta blóðleysi, sem þú kall-
ar að þjái persónur hans, ætti eftir að
gera enn meira vart við sig jafnvel en
orðið er. Þó mun hann, er hann hefir
drýgt að fullu synd gegn heilögum anda,
gengið síðasta skrefið á vald myrkra-
höfðingjanum, fá í hendur alla hans
tækni og blekkingartól, og þá mætti
svo fara að erfitt yrði að greina milli
hins himneska og jarðneska, hreinnar
fegurðar og töfra.“
Fást, Loftur og Húsavíkur-Jón
Hvað áttu við? spyr Nordal, í vafa um
hvort verið sé að líkja Halldóri við Fást,
Galdra-Loft eða Húsavíkur-Jón.
En Ragnar hefur annan saman-
burð í huga. „Er ekki afar mörgum,
kannski flestum snillingum svipað
farið?“ spyr hann og sprettur á fætur.
„Hvað er Beethoven, Wagner, Brahms,
Schumann? Hafa þeir ekki allir kallað
á djöfulinn sér til hjálpar, þó þeir hafi
ekki látið hann ná í sér undirtökunum
með öllu nema aðra stundina? Mozart
og Bach buðu honum aldrei heim, eða
kannski var hann þá ekki orðinn eins
voldugur og síðar varð.“ Ragnar er auð-
heyrilega að ná aftur vopnum sínum því
í kjölfarið fylgir heljarinnar fyrirlestur
sem hann flytur á tveimur jafnfljótum,
arkandi fram og til baka, þvert yfir her-
bergið. Áður en Sigurður hefur áttað sig
er ræðumaður búinn að draga málverk
Ásgríms, Kjarvals og Jóns Stefánsson-
ar inn í samanburð sinn á klassísku tón-
skáldunum og skömmu seinna blandar
hann Jóni Trausta, Davíð og Tómasi
líka inn í málið, meira að segja séra
Hallgrími og Passíusálmunum. „Hvað
er list og sérstaklega hvað er mikil list?
Er listin mannbætandi eða jafnvel hið
gagnstæða?“ spyr Ragnar, þaðan sem
hann stendur við gluggann og horfir á
agnarsmá snjókorn sem þyrlast til og
frá hinum megin við glerið.
Mér þætti gaman að heyra þitt svar
við því, svarar Sigurður. Þú hlýtur að
hafa velt þessu stundum fyrir þér.
Ragnar gengst við því, þetta eru
spurningar sem hann hugsar um með
reglulegu millibili. „Þá verður mér á að
fara í gegnum verk ýmsra góðra manna
og kemst jafnvel að þeirri niðurstöðu, að
það, sem einkenni þroskaða list, ég á við
list mikilla snillinga, fullþroskaðra, sé
að þar skýtur djöfullinn upp kollinum,
fremur en í verkum ungra manna.“
Þú meinar það, tautar sendiherrann
og spyr hvort Ragnar telji að í þessu
felist málsbætur fyrir Halldór.
Ragnar svarar ekki spurningunni
beint út. „Ég sagði að Halldór hefði
fallið fyrir sjálfselsku sinni; er hið illa
og góða háði stríð í blóði hans hafi hið
góða tapað. En hvers vegna? Já, vegna
þess að það dökka í fari hans lagði til
beittari vopn. Er það ekki með innræti,
ást, fórnfýsi, eins og aðra hæfileika, til
dæmis listhæfileika? Ræður ekki upp-
lagið í þessu efni mestu? Hreinum er
allt hreint og óhreinum allt óhreint.
Halldór Kiljan Laxness er ekki góður
maður, hann bindur ekki vináttu við
neitt. Hinn stærsti er sá, sem á mest af
kærleika.“ Ragnar snýr sér að Nordal
og spyr: En sorgarsagan, veistu hver
hún er?
Sigurður hristir höfuðið. Honum
virðist sem forleggjarinn sé farinn að
stefna saman ósamrýmanlegum þver-
sögnum og getur ekki gert sér grein
fyrir hvort skýringin sé sú að hann
sjálfur hafi drukkið of mikið af koní-
aki eða Ragnar sé orðinn svona ölvaður
af hljómi eigin raddar.
„Sorgarsagan er að við lesum Hall-
dór og Tómas en lítum í Jón Trausta
og Davíð og hlustum miklu meira á
Brahms og Wagner en Bach. Og ástæð-
an er það sem þú segir.“
Hvað áttu við?
„Við leggjum svo mikið af innihaldinu
til, af því sem við lesum og hlustum. Til
þess að ná sambandi við hið stærsta, t.d.
Bach og Mozart, verðum við að hreinsa
okkur af allri synd, og hver leggur
okkur til svo fullkomna ryksugu?“
Millifyrirsagnir eru blaðsins.
löngu bréfi sem fjallaði að nokkru
leyti um hjartalag tilvonandi Nóbels-
skálds. Undir lok þess leit út fyrir að
Ragnar hefði að nokkru leyti kom-
ist að nýrri niðurstöðu um verk Hall-
dórs, niðurstöðu sem var mun marg-
ræðari en sú sem hann hafði haldið á
lofti áður. „Þetta er gerviskáldskapur
á ákaflega háu plani, eins og margir
stærstu listamenn heimsins framleiða,“
voru lokaorð Ragnars um Gerplu á vor-
dögum 1953. Síðan hefur þögn ríkt um
þetta mál milli þeirra Sigurðar en það
er orðið tímabært að þeir geri endan-
lega út um það. Nú hefur Ragnar opnað
fyrir umræðuna með þeirri fullyrð-
ingu sinni að sagan sé öðrum þræði
samtímalýsing.
Bjartur og dökkur
Sigurður horfir ofan í glasið sitt í drjúga
stund áður en hann tekur til máls. „Juli-
us Lange hélt því fram í dásamlegri bók,
að gildi listaverks væri undir því komið,
hvers virði efnið væri fyrir listamann-
inn. Auðvitað er þetta einhliða, mörgu
sleppt. En er ekki raunasaga Halldórs í
því fólgin, að hann á minna og minna af
tilfinningum afgangs til þess að gefa
persónum sínum? Það blóð, sem þær eru
gæddar, þegar þú lest Gerplu, hefur þú
sjálfur lagt til.“
Ragnar grípur andann á lofti. Hann
veit ekki hverju hann á að svara en
finnst samt að hann þurfi að segja eitt-
hvað. „Mér er alveg ljóst hvað þú átt
við,“ gegnir hann, „og ég ætla ekki að
fara að snúa út úr orðum þínum,“ – hér
kemur löng þögn – „en ég er mát og fæ
ekki komið orðum að því sem ég þó skil
og veit.“
Ekkert liggur á, segir Sigurður. Hann
hefur lítinn áhuga á að vinna fullnaðar-
sigur í fyrstu atrennu. Það er ekki farið
að skyggja að ráði, þeir hafa síðdegið
fyrir sér.
Ragnar tekur sér þá lengri umþótt-
unartíma, hallar undir flatt, eins og
hann sé að hafa aftur yfir með sér orð
Nordals, og segir svo: „Um hjarta Hall-
dórs hafa frá barnæsku togast á tvö öfl
„dökkur og bjartur“ – og tapaði bjartur,
og missti um leið þá tungu, sem hjartað
skilur. Þetta skilur Einar Ben., af því,
eins og þú sagðir einu sinni, að hann
hafði sjálfur beðið sams konar skip-
brot, þó hann fengi á síðari árum mikla
lækningu fyrir trú sína, en hann náði
sér aldrei til fulls. Orð Halldórs eiga
Samherjar, útgefandi og höfuðskáld, Ragnar Jónsson og Halldór Laxness. Myndin er líklega tekin 1977 en þá fagnaði
Halldór 75 ára afmæli, Ragnar var þá 73 ára, fæddur 1904. Ragnar lést 1984.
MYNDIN ER LÍKLEGA TEKIN AF ÓLAFI K. MAGNÚSSYNI FYRIR MORGUNBLAÐIÐ.
Halldór
Kiljan
Laxness er
ekki góður
maður,
hann bind-
ur ekki
vináttu við
neitt. Hinn
stærsti er
sá, sem á
mest af
kærleika.”
FRAMHALD AF FORSÍÐU
Ný íslensk óratóría um verndar-
dýrling tónlistarinnar, heilaga
Cecilíu, verður frumflutt í Hall-
grímskirkju á degi dýrlingsins,
sunnudaginn 22. nóvember kl. 16.
Höfundar verksins eru þeir Áskell
Másson tónskáld og Thor Vil-
hjálmsson skáld. Verkið var pant-
að af Listvinafélagi Hallgríms-
kirkju með styrk meðal annars frá
Kristnihátíðarsjóði.
Verkefnið hefur verið í undir-
búningi síðan árið 2003 og er liður
í þeirri viðleitni Listvinafélags
Hallgrímskirkju að hlúa að sköp-
un nýrra tónverka á grunni trúar-
arfs Íslendinga en heilagri Cecilíu
voru helguð bæði bænhús og
kirkjur á Íslandi í pápískum sið.
Óratórían verður flutt af Þóru
Einarsdóttur sópran, sem fer
með titilhlutverkið, Braga Berg-
þórssyni tenór, Ágústi Ólafssyni
baríton og Bjarna Thor Kristins-
syni bassa, Mótettukór Hallgríms-
kirkju, skipuðum 60 söngvurum
og 32 manna hljómsveit undir
stjórn Harðar Áskelssonar.
Verkið segir sögu heilagrar Cec-
ilíu, sem talin er hafa dáið píslar-
vættisdauða í Róm á þriðju öld e.
Kr. Frægð hennar stendur á göml-
um grunni en hún er talin hafa
fallið í ofsóknum gegn kristnum
mönnum í Róm á valdatíma Mark-
úsar Árelíusar á árunum fyrir
180. Helgisagan segir hana hafa
dáið fórnardauða syngjandi og því
er hún dýrlingur geistlegrar tón-
listar, bæði í kaþólskum sið, hjá
grísku rétttrúnaðarkirkjunni og
austurdeild kaþólsku kirkjunnar.
Ýmsar orðmyndir af nafni hennar
eru til, en hér á landi er Sesselía
algengust.
Thor hefur áður lagt tónskáld-
um lið við söngmál, enda afburða
smiður á hljómmikinn texta sem
byggir á rími og stuðlasetningu
þó í lausu máli sé eins og lesend-
ur hans þekkja og vilja sumir
kalla ljóð frekar en sögu. Hann
hefur áður unnið söngles með Atla
Heimi Sveinssyni, í sjónvarps-
óperunni Vikivaki. Mergjaður og
myndríkur texti Thors Vilhjálms-
sonar er byggður á íslenskri mið-
aldaþýðingu á helgisögninni um
dýrlinginn, þar sem hinstu dögun-
um í ævi hinnar heilögu meyjar er
lýst með áhrifaríkum hætti.
Verkið er ríkt af andstæð-
um, mikilli dramatískri spennu
og ljóðrænni kyrrð. Tónskáldið
nýtir vel hljómburð og hljóðfæra-
kost Hallgrímskirkju og láta bæði
orgel kirkjunnar í sér heyra. Aðal-
hlutverk óratóríunnar, heilög Cec-
ilía, gerir miklar kröfur til söngv-
arans, bæði í tækni og túlkun.
Hlutverk kórsins er stórt en hann
fer með hlutverk sögumanns.
Hljómsveitin er skipuð fjölda
hljóðfæra, meðal annars sérsmíð-
uðu steinaspili og vatnstrommu úr
grjóti, sem eru skreytt með mynd-
um af dýrlingnum. Smíðaði mynd-
höggvarinn Páll Guðmundsson á
Húsafelli steinaspilið og tromm-
una fyrir þetta verk að beiðni tón-
skáldsins en Húsafellskirkja var
helguð heilagri Cecilíu í kaþólskri
tíð.
Óratórían Cecilía tekur um eina
klukkustund í flutningi og er um
margt einstakt verk í íslenskri
tónlistarsögu. Í henni fá fornar
helgisagnir nýtt líf með ferskri
túlkun í texta og tónum. Frum-
flutningur þessa umfangsmikla
verks eftir tvo af fremstu höfund-
um landsins, í tónlist og texta, er
stórviðburður. - pbb
Ný óratoría eftir Áskel Másson
Thor Vilhjálmsson skáld Áskell Másson tónskáldÞóra Einarsdóttir sópran