Fréttablaðið - 19.12.2009, Qupperneq 114

78 19. desember 2009 LAUGARDAGUR
Þ
etta byrjaði nú
þannig að ég vann
hjá Sambandinu og
þar var ákveðið að
gefa út bók til að
leiðbeina fólki við
að ferðast um landið. Mér var
falið að taka þetta saman, búa
þetta til. Þá var ekkert til í þessa
veru,“ segir Örlygur um tildrög
þess að hann hóf aðkomu að bóka-
útgáfu. Þetta var árið 1959. Fyrir
hálfri öld.
Áður hafði Örlygur verið erind-
reki hjá SÍS. Í því fólst að fara um
landið, standa fyrir námskeiðum
og efna til funda. „Ég hafði komið
í hvert einasta þorp og haldið
fundi. Ég vissi því nákvæmlega
hvaða aðstaða var hvar, hvar
hægt var að fá gistingu og mat,
hvar verkstæði voru og annað
það sem fólk á ferðalögum þarf
að hafa upplýsingar um.“
Eigin útgáfa
Ferðahandbókin kom út tvö ár í
röð á vegum Sambandsins. Hún
rokseldist fyrra árið en gekk ekki
sem skyldi það síðara. Upp frá því
dró úr áhuga stórfyrirtækisins á
útgáfunni og um leið höfðu mál
æxlast þannig að Örlygur ákvað
að láta þar af störfum án þess
þó að hafa að einhverju sérstöku
að hverfa. Honum datt í hug að
yfirtaka útgáfuna og féllust þeir
Sambandsmenn á það. „Ég hafði
komið mér upp góðum sambönd-
um og fékk áfram auglýsingarn-
ar frá kaupfélögunum og öðrum.
Útgáfan gekk í mörg ár á eftir.“
Örlygur var vakinn og sofinn
yfir hugmyndum að útgáfu nýrra
bóka og flaug í hug, einn góðan
veðurdag, að gefa út uppflettibók
um landið.
„Þannig varð Landið þitt til.
Þetta var fyrst tveggja binda
verk sem komu út 1966 og 68.
Þorsteinn Jósepsson skrifaði
fyrra bindið um byggðir og Stein-
dór Steindórsson [langafi blaða-
manns] skrifaði um hálendið í
seinna bindinu. Svo vann Stein-
dór úr þessu heildstætt verk sem
að lokum varð sex bindi.“
Vex og dafnar
Örlygur gaf út Ferðahandbókina
undir merkjum Ferðahandbóka
sf. Þegar Landið þitt kom út
fannst honum það ekki passa og
slengdi saman nafni sínu og sam-
starfsmanns síns, Arnar Marinós-
sonar. Úr varð Örn og Örlygur
og fyrirtækið var komið í jóla-
bókaslaginn. „Þar hafði ég ekki
verið áður og það varð ekki aftur
snúið.“
Útgáfan stækkaði eftir því sem
árin liðu og bækurnar voru af
fjölbreyttu tagi. „Þá var tískan í
barna- og unglingabókum að gefa
út bækur um lyklabörn og slíkt.
Raunveruleikinn átti að hend-
ast framan í börn og unglinga.
Ég hafði engan áhuga á þessu en
náði í Dagfinn dýralækni, Múmín-
álfana og Köttinn með höttinn.
Ég vildi gefa út ævintýrabækur
því mér fannst nóg að fólk hugs-
aði um hversdagsleikann á dag-
inn þó það sökkti sér ekki í hann
á kvöldin líka.“
Hugsjón réði för
Rauði þráðurinn í útgáfu Örlygs
er bækur um landið. Til merk-
is um það eru Ferðahandbókin,
Vegahandbókin, Íslandshand-
bókin, Landið þitt Ísland, Reykja-
víkurbækurnar, Ferðabók Sveins
Pálssonar og Ferðabók Egg-
erts og Bjarna. Örlygur segir að
eflaust sé þetta sprottið af því að
sjálfur ferðaðist hann mikið um
landið og það á þeim tíma þegar
vegirnir voru aðrir og verri en nú
er. „Þá komst maður hægar yfir
og sá því meira af landinu.“
Og svo því sé til haga haldið þá
viðurkennir hann fúslega að hafa
heldur viljað gefa út bækur sem
höfðu tilgang. Hugsjónir réðu
meiru um útgáfu en viðskipti.
Syrtir í álinn
Lesendur tóku bókunum vel en
aðrir forleggjarar voru ekki
jafn hrifnir. „Meðan ég var ekki
með alltof margar bækur var ég
ekki fyrir neinum en það breytt-
ist þegar þeim tók að fjölga,“
segir Örlygur. „Á þessum tímum
voru tveir pólar í bókaútgáfu;
Mál og menning vinstra megin
og Almenna bókafélagið hægra
megin. Þeir eignuðust sameigin-
legan óvin í Erni og Örlygi. Það
var mér dýrt.“
Útgáfa tveggja stórvirkja réðu
þar mestu um. Ensk-íslensku orða-
bókarinnar og Alfræðiorðabókar-
innar. Örlygur rifjar upp sögur af
þeim ævintýrum. „Sören Sörenson
hafði unnið að ensk-íslenskri orða-
bók og bauð mér að gefa hana út.
Ég fékk Jóhann Hannesson, skóla-
mann og einhvern besta ensku- og
íslenskumann sem uppi var, til að
leggja mat á hvort handrit Sör-
ens væri nothæft. Hann hélt það
nú og sagði ekki taka nema þrjár
til fjórar vikur að koma þessu
í setningu. Jóhann vann að því
en heldur gekk það hægt svo ég
spurði hann hvort eitthvað væri
að. Nei, sagði hann, bara svolitlir
byrjunarörðugleikar. Ég sagði
honum sem var að ef þetta gengi
svona þá tæki þetta sex ár. Að
þremur mánuðum liðnum komst
ég að því að þetta tæki ekki sex
ár heldur níu. Þá loksins viður-
kenndi Jóhann að þetta væri ekki
alveg eins gott og til hefði staðið.
Þá réðum við fólk og á endanum
var feikilegur fjöldi manna að
störfum við bókina. Ég hefði auð-
vitað átt að hætta við. Á endanum
kostaði þetta gífurlega peninga.
Jafn mikið og hús Rafveitunnar
við Suðurlandsbraut sem þá var
að rísa.“
Lá vel við höggi
Ensk-íslenska orðabókin seldist
vel en fyrirtækið var skuldum
vafið. Þá kom Örlygi til hugar að
ráðast í aðra viðamikla útgáfu
til að grynnka á skuldunum. „Ég
ætlaði að láta Alfræðiorðabók-
ina leysa vandann. Hún seldist
vel en ég stóð höllum fæti og lá
vel við höggi. Það hefði tekið mig
þó nokkurn tíma að vinna mig út
úr þessu og ég þurfti skilning og
velvilja. Hvorugt var fyrir hendi
því tiltekin öfl voru ákveðin í að
koma Erni og Örlygi í hendurnar
á Máli og menningu. Þetta var
erfiður tími og þessu lauk með
því að ég missti fyrirtækið.“
Fréttir af fágætu myndasafni
Síðasta stóra verkið sem Örlyg-
ur gaf út var Úr torfbæjum inn
í tækniöld. Þriggja binda rit um
þróun mannlífs á Íslandi á önd-
verðri 20. öld.
Í bókunum er fjöldi ljósmynda
sem Þjóðverjinn Bruno Schweiz-
er tók á ferðum sínum um landið
á fjórða áratugnum. Eins og svo
margt í sögu Örlygs frétti hann
af tilvist mynda Brunos fyrir til-
viljun. „Magnús Bjarnfreðsson
kom alltaf til mín fyrir jól og
keypti bækur.
Ein jólin kom hann og verslaði
og þegar hann var að ganga út
úr dyrunum tók ég eftir að hann
hafði gleymt stafnum sínum við
borðið. Ég fór því á eftir honum
og um leið og hann þakkaði mér
fyrir sagði hann mér að hann
væri að taka niður endurminn-
ingar íslenskrar konu sem giftist
til Þýskalands og varð innlyksa
í stríðinu. Já er það, sagði ég,
en lét ekki í ljósi mikinn áhuga.
Já, sagði Magnús, og maðurinn
hennar var hér á Íslandi í tvö
sumur og tók einhver ósköp af
myndum. Það vakti áhuga minn
og strax eftir jól var ég kominn
austur á Kirkjubæjarklaustur
þar sem konan bjó á elliheimili.
Hún hafði þó nokkuð af myndun-
um hjá sér og ég gerði mér strax
grein fyrir að þarna væri stór-
merkilegt safn á ferðinni. Það
leið svo ekki langur tími þar til
ég var kominn til sonar hennar
í Þýskalandi sem var með allar
myndirnar og ég fékk leyfi til að
nota þær í bókina.“
Nóg að gera
Örlygur situr ekki auðum
höndum þessa dagana. Í bígerð
er endur útgáfa Íslandshandbókar-
innar á næsta ári. Þá verður liðin
hálf öld frá því að fyrsta bókin
undir hans stjórn kom út. „Ég
hafði ekki áttað mig á þessu en
svona er þetta,“ segir Örlygur.
„Annars er ég líka að vinna að
gönguleiðar lýsingum um Viðey
að beiðni borgaryfirvalda. Ég
var beðinn um það fyrr á árinu
og fékk þau fyrirmæli að þetta
mætti ekki taka meira en mánuð
og mætti ekki vera styttra en
tveir klukkutímar. Ég sökkti
mér í þetta og þegar upp var
staðið voru þetta sextíu eða sjö-
tíu klukkutímar. Nú glími ég við
að stytta.“
Viðey stendur nærri hjarta
Örlygs. Þar er hann jú fæddur.
Hann segir eyna vannýtta, hún sé
illfær, vegurinn um hana lélegur
og landbrot mikið. „Svo er hún
ekki lengur beitt og er því orð-
inn slíkur sinuflóki að stórhættu-
legt er að fara út í móana nema
þú viljir brjóta þig. „Það þarf því
að beita hana, laga stígana og
stöðva landbrotið og svo má efla
þar allt starf svo fleiri kjósi að
njóta hennar.“
Örlygur ætlar að taka því
rólega á afmælisdaginn, hann
vill engin læti af því tilefni. Fær
til sín fjölskyldu og nánustu vini.
„Maður þakkar bara fyrir að
vera lifandi,“ segir Örlygur að
lokum.
Útgefandi í hálfa öld
Örlygur Hálfdánarson var um árabil einn umsvifamesti bókaútgefandi landsins. Hann hefur gefið út mörg stórvirki sem gagn-
ast landsmönnum við leik og störf. Útgáfan var ekki alltaf dans á rósum eins og Björn Þór Sigbjörnsson komst að þegar hann
spjallaði við Örlyg í tilefni áttræðisafmælis hans á mánudaginn kemur. Þó að um hafi hægst er Örlygur ekki sestur í helgan stein.
ÞAKKAR BARA FYRIR AÐ VERA LIFANDI Örlygur Hálfdánarson hefur marga fjöruna sopið um ævina. Á áttræðisafmælisárinu undir-
býr hann endurútgáfu Íslandshandbókarinnar og vinnur að gönguleiðarlýsingum um Viðey fyrir borgaryfirvöld. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
Ég ætlaði að láta Alfræðiorðabókina leysa vandann. Hún
seldist vel en ég stóð höllum fæti og lá vel við höggi. Það
hefði tekið mig þó nokkurn tíma að vinna mig út úr þessu
og ég þurfti skilning og velvilja. Hvorugt var fyrir hendi.