Vikan - 23.06.1966, Blaðsíða 29

var hann af Gyðingaættum. En hann
vildi ógjarnan yfirgefa sitt indæla
föðurland og vonaði, að þýzka pest-
in myndi von bróðar líða hjó, rétt
eins og hver önnur leiðindi.
Og það er engan veginn óhugs-
andi, að Níels Bohr hefði fengið
að vera í friði til stríðsloka, ef svo
hefði ekki viljað til, að rannsóknir
hans snerust um þau vísindi, sem
allir herdrottnar og pólitíkusar fóru
nú að nasa í, ón þess að nokkur
bæði þó um — kjarnaklofningu.
Heilaveiði.
Þegar órið 1940 var vfsindamönn-
um í Þýzkalandi, Bandaríkjunum,
Bretlandi og Frakklandi orðið Ijóst,
að með keðjuverkunum var hægt
að framleiða vopn, sem öllum öðr-
um tæki fram um eyðileggingar-
mótt. Enda hafði þegar verið haf-
inn undirbúningur að framleiðslu
þessa ógnaróhalds.
í Þýzkalandi voru sérstakar að-
stæður fyrir hendi. Sumir eðlisfræð-
inganna þar voru svarnir haturs-
menn nazista og töfðu verið sem
mest þeir móttu, og þar að auki
fékk Hitler lítið um gang þess að
vita. Þeir, sem rannsóknunum stjórn-
uðu, óttuðust nefnilega, að ef For-
inginn fengi óhuga ó starfi þeirra,
gæti hann ótt það til að heimta af
þeim sprengju að sex vikum liðn-
um eða svo, að fangelsa þó svo ef
það gengi ekki eftir.
En herstjórnin þýzka vissi um
möguleikann ó að framleiða kjarn-
orkusprengju, og einnig Gestapó og
Abwehr, njósnaþjónustan. Það
nægði til þess, að óvinir Þjóðverja
móttu fara að vara sig.
Bandamenn voru líka sannfærðir
um, að Þjóðverjar væru komnir vel
ó veg með að framleiða kjarnorku-
sprengju, og ólmuðust eins og ber-
serkir við að komast framúr þeim.
Arið 1942 voru brezkir og banda-
rískir vísindamenn farnir að vinna
saman og nóðu ógætum órangri.
Og 1943 hófst „heilaveiði" ó yf-
irróðasvæðum beggja stríðsaðila.
Athygli þeirra beindist fljótlega að
Kaupmannahöfn og Níelsi Bohr.
Sendimenn bandamanna höfðu
hvað eftir annað samband við Bohr,
en hann hikaði lengi vel við að
yfirgefa land sitt. En þegar banda-
rískur njósnari, dulbúinn sem dansk-
ur garðyrkjumaður, upplýsti pró-
fessorinn um, að hann væri næst-
ur ó listanum hjó Gestapó, skipti
hann um skoðun.
Níels Bohr hafði samband við
bróður sinn, stærðfræðiprófessorinn
Harald Bohr, og danska andspyrnu-
hreyfingin veitti þeim aðstoð við að
skipuleggja flóttann.
Danskir andspyrnumenn og sendi-
menn bandamanna gerðu nókvæma
óætlun um hvernig öllu skyldi hag-
að. Sænska sendiróðið ( Kaup-
mannahöfn, undir forustu Gustafs
von Dardel, ambassadors, átti Ifka
mjög sómasamlegan þátt í flóttan-
um. Eitt barnabarn Bohrs var of
ungt til að geta flúið á sama hátt
og þau eldri. Málið leystist þannig,
að barnið sem var stúlka, var flutt
yfir Eyrarsund í innkaupatösku, sem
sænskur sendiróðsstarfsmaður átti!
Sjálfur flóttinn gekk alveg eftir
áætlun. Bohrbærðurnir og þeirra
fólk klæddu sig svo sem til stuttr-
ar ferðar og lögðu svo af stað á-
leiðis til frelsisins í hinum og þess-
um sporvögnum. Sendimenn banda-
manna höfðu lagt fyrir Bohr að
taka með sér alla þá pappíra, sem
rannsóknum hans viðkæmu, auk alls
þessa þungavatns, er til væri í Dan-
mörku. Hið síðarnefnda var ekki
mikið að vöxtum — það komst fyr-
ir í einni ölflösku, enda tók Bohr
það með sér í þessháttar íláti . . .
Þegar ekki varð lengur farið með
sporvögnum, tóku menn úr and-
spyrnuhreyfingunni við flóttafólkinu
og fóru með það á óbyggðan stað,
þar sem myrkurs var beðið í mikl-
um spenningi. Þegar það skall á
að nokkrum klukkustundum liðnum,
var lagt af stað niður að Suðurhöfn,
og síðustu fimm hundruð metrana
skreið fólkið í vatni og krapa.
„Skríddu ekki í vatninu, Níels! Þú
gætir fengið kvef"! hvíslaði frú
Bohr. Prófessorinn brosti. Konu hans
hafði aldrei lærzt að sýna Gestapó,
blóðhundum og hermönnum til-
hlýðilega virðingu.
Skjalið sem gleymdist.
í Limhamn tók sænska lögreglan
við flóttafólkinu og ók því til Lund-
ar, þar sem sendimenn banda-
manna biðu prófessorsins og papp-
íra hans.
En Bohr var auðvitað jafn mikill
prófessor og fyrri daginn. Nú end-
urtók sig sagan frá Stokkhólmi
1922. Niels Bohr rótaði í farangri
sínum og sneri við öllum vösum.
Honum hafði orðið það á að
gleyma skjalinu, þar sem hið þýð-
ingarmikla leyndarmál hans var
skráð, heima í Kaupmannahöfn . . .
Sendimenn bandamanna jafnt og
fulltrúar sænsku yfirvaldanna urðu
skelfingu lostnir og leituðu í ofboði
hjálpar hjá von Dardel ambassa-
dor. Hann sendi einn fulltrúa sinna,
Barck-Holst, til hins yfirgefna heim-
ilis prófessorsins, Barck-Holst var
svo heppinn að finna hið dýrmæta
skjal og koma því undan rétt áður
en Gestapó kom á vettvang sömu
erinda.
Níels Bohr og fjölskylda voru nú
sett um borð í lest til Stokkhólms.
Þá bárust skilaboð frá danska frels-
isráðinu: sagt var að Gestapó hefði
boðið sænskum leigumönnum sín-
um að myrða vísindamanninn!
Sænska lögreglan tók til sinna
ráða: hún stöðvaði lestina við Söd-
ertalje og lét Bohr yfirgefa hana.
Síðasti spölur ferðarinnar var far-
inn í vandlega hervörðum lögreglu-
bíl eftir fáförnum vegum.
Níels Bohr dokaði nokkra daga
við í Stokkhólmi, heimsótti konung-
inn, Gunther utanríkisráðherra og
ýmsa vini meðan næsti áfangi flótt-
ans var undirbúinn. Samkvæmt sér-
stakri fyrirskipun Churchilis lentu
tvær léttar, hraðfleygar sprengju-
flugvélar af moskítógerð á Bromma-
flugvelli, og í dagrenningu fimmta
Kápur
Dragtir
úr Crimpline og ull
Blússur
Piis
Bnxur
T
Laugaveg 31. — Sími 21755.
VIKAN 25. tbl. 29