Tímarit lögfræðinga - 01.09.1995, Blaðsíða 17

að háskólakennarar eru nær einráðir um allt sem máli skiptir í störfum þeirra.
Þeir búa oft ekki einu sinni við neinar reglur um vinnutíma. Eins og ég sagði
eru þetta sérkennilegar stofnanir.
Næstum hvarvetna í veröldinni gera háskólar tilkall til sjálfstæðis. Það er
margvíslegt sjálfstæði. Eitt er til dæmis sjálfræði um stöðuveitingar. Með hvaða
rökum gæti háskóli krafizt slrks sjálfstæðis? Þau rök sem koma fyrst í hugann
eru ofureinföld. Háskóli hefur vitið til að velja sér kennara og aðrir hafa það
ekki. Hver annar getur metið hæfi eðlisfræðings til verka en aðrir eðlisfræð-
ingar? A þessu má svo herða með því að beztu rökin fyrir sjálfræði einstaklings
séu þau að hann sé bezt til þess fallinn að hafa vit fyrir sér. Á að leyfa unglingi
að ráða í hvaða framhaldsskóla hann fer? Það geta verið mörg góð og gild svör
við þessari spumingu, en bezta svarið er áreiðanlega það að hann viti það bezt
sjálfur. Þetta er endanlegt svar. Það getur hins vegar verið býsna mikili vandi að
meta hvort hann veit það bezt sjálfur. Karlar eins og Locke og Montesquieu
hliðruðu sér hjá svona rökum um vit. í amerísku byltingunni þóttu öll rök af
þessum toga lykta af aðalshugmyndum sem voru eitur í beinum manna vestan-
hafs. En við þurfum ekki að óttast neinar aðalshugmyndir því allur aðall er
útdauður nema að nöfnum og titlum til. Þar með getum við kannski litið hleypi-
dómalaust á efnið, og tekið þá hugmynd alvarlega að háskóli hafi vitið til að
skipa í kennarastöður sínar og aðrir ekki.
Nú er það ekki minni vandi að meta hvort háskóli hefur bezt vitið til að velja
sér starfsfólk en það er að meta hvort unglingur hefur vit til að velja á milli
ólíkra skóla. Það er hægðarleikur að tíunda sögufræg dæmi um fráleitar stöðu-
veitingar í háskólum og margvíslegt undirferli og annarlega flokkadrætti í
kringum þær.22 Vitsmunaskorturinn sem um er að ræða í slíkum dæmum dugir
auðvitað ekki til að hnekkja tilkalli háskólanna til sjálfstæðis. En hann dugir
fyllilega til að hnekkja vitsmunarökunum fyrir sjálfstæðinu. Það er óvíst hvort
háskóli hefur vitið, og þess vegna á hann ekki að vera sjálfstæður vegna vitsins.
Á sama hátt duga engin vitsmunarök fyrir neinu öðru sjálfstæði háskóla. Tök-
um eftir að þessar efasemdir má yfirfæra á önnur efni, til dæmis á ýmsa al-
menna trú á sérfræðinga sem eru sagðir eiga að ráða einu eða öðru vegna sér-
fræði sinnar.
En þótt vitsmunarökin séu ógild er ekki þar með sagt að engin rök séu til fyrir
að minnsta kosti ýmsu því sjálfstæði sem háskólar hafa lengi gert tilkall til, og
meira að segja með prýðilegum árangri í Evrópu og Ameríku síðustu tvær ald-
irnar. Eftir því sem ég fæ bezt séð eru veigamestu rökin einfaldlega þau að þau
22 Einhver kynni að vilja halda því fram að háskólar hafi mest vitið á stöðuveitingum þegar
á heildina er litið og einstakar undantekningar breyti ekki þeirri heildarmynd frekar en sorp-
blöð þurfa að breyta miklu um heildarmynd af fjölmiðlum. Þessa skoðun er mjög erfitt að rök-
styðja vegna skorts á bærilegum samanburðargögnum.
203