Fréttablaðið - 24.04.2010, Blaðsíða 24

24 24. apríl 2010 LAUGARDAGUR
J
ón Steingrímsson, próf-
astur í Austur-Skaftafells-
sýslu og síðar nefndur eld-
klerkur, sat á ævikvöldi
sínu í lok árs 1788 við
skriftir í baðstofu sinni
á Prestsbakka á Síðu. Var
hann að ljúka við hand-
rit af ævisögu sinni. Þar
gerði hann upp stórkostlegt lífs-
hlaup sitt og skildi eftir sig lýsing-
ar sem sífellt er vitnað til þegar
horft er til 18. aldarinnar. Það á
ekki einungis við um samfélag
manna og trúarlíf, eins og vænta
mætti, heldur hafa skrif hans
reynst gagnmerk lýsing á einu erf-
iðasta skeiði sem íslenska þjóðin
hefur gengið í gegnum, Skaftár-
eldum sem hófust í sumarbyrjun
1783 og móðuharðindunum sem
fylgdu í kjölfarið.
Aldirnar kallast á
Við lestur ævisögu Jóns læðist að
manni sá grunur að við mennirn-
ir séum aðeins hluti af hringekju
sem nær upphafspunkti sínum
á nokkur hundruð ára fresti.
Hring sem er mátulega langur
til þess að kynslóðirnar sem uppi
standa hafa jafnan gleymt því sem
forfeðrunum var kennt.
Aftan við eiginlega ævisögu
sína skrifaði Jón lýsingar sínar á
Skaftáreldum og þeim ósköpum
sem eftir fylgdu. Þessi kafli bók-
arinnar er oftast nefndur eldritið
þar sem Jón færir þróun jarðhrær-
inganna frá degi til dags. Sem for-
mála að eldritinu rifjar hann upp
árin áður en allt hrundi.
„Áður en þessi landplága og
jarðeldur yfir féll voru mikil land-
gæði og árgæzka, þó yfir tæki það
síðasta árið, því í undanfarin nokk-
ur ár hafði ei verið þvílík blómg-
an og ávöxtur á öllum með spök-
ustu veðráttu til lands og sjávar“,
skrifar Jón.
Með öðrum orðum höfðu menn
það gott. Allir nutu ávaxtanna af
góðærinu og undu glaðir við sitt.
En ofgnótt fylgir græðgi á öllum
tímum, ef marka má þessi orð Jóns:
„En hvílíkt stjórnarleysi, andvara-
og iðrunarleysi hér í Vestri-Skafta-
fellssýslu var um þann tíma, sér-
deilis í þessu Kirkjubæjar- eður
Kleifarþinglagi, hjá allmörgum,
er sorglegra til frásagnar, en ég
geti þar orðum eytt að. Hér lifðu
menn í sælgæti matar og drykkjar,
sumir orðnir svo matvandir, eink-
anlegast þjónustufólk, húsgangs-
lýður og letingjar, að ei vildu nema
þá allra beztu og krydduðu fæðu,
drykkjuskapur og tóbakssvall fór
að sama lagi, að á einu ári upp
gekk hér í gildi, heimboð og þess
kyns brennivín upp á 4000 fiska“,
skrifar eldklerkurinn og sendir
glósu til nútímans sem enginn
Íslendingur getur misskilið.
Jón talar um að mektarmenn
hafi ekki treyst sér til að gera
skyldu sína nema með „brenni-
víns tilstyrk“ og þeir hinir sömu,
og fylgisveinar þeirra, síðar misst
allt sitt í hreinsunareldinum.
„Þegar drambsemin er sem hæst,
þá er hún fallinu næst; þó eru hér
með heiðri og æru fráskildir allir
gagnráðvandir menn, sem hér sem
annarsstaðar voru margir í bland
hinna, sem ekkert af áðurtöldu
mun þekkja hjá sér“, skrifaði Jón.
Taki til sín sem eiga það, segir
Jón og enn kallast 18. öldin á við
okkar tíma.
„Hrunið“ var fyrirsjáanlegt
Við uppgjör sitt felur Jón ekki
andstyggð sína á framferði sókn-
arbarna sinna og telur þau ein-
faldlega hafa átt það skilið að
meðtaka refsingu Guðs, sem
voru náttúruhamfarirnar fimmt-
án árum fyrr. Þeir sem veltu sér
upp úr feitmeti og gerðu sig seka
um að heimta kryddaða fæðu, sem
var í augum Jóns til marks um
græðgi náungans í þá tíð, hefðu
þó átt að sjá að allt var ekki með
felldu. Jón skrifar að margt hafi
átt að vekja fólk til umhugsunar
og æðri máttarvöld hafi sent ótví-
ræð merki til mannheima um að
tímabært væri að láta af vondum
siðum og búa í haginn fyrir fram-
tíðina: „Hann lét því áður ýmsa
viðburði ske, er benda kynnu og
leiða menn til réttrar varúðar.“
Hættumerkin voru alls stað-
ar og greinileg enda skrifar Jón
að „Dökkrauðar, gul- og svart-
röndóttar pestarflugur sáust
hér einnig, svo stórar og digrar
sem þumalfingursliður er á karl-
manni.“ Það er sama hvort lagður
er trúnaður á lýsingar séra Jóns
eða ekki, skilaboðin liggja fyrir.
Sæti Jón við skriftir í dag myndi
hann örugglega halda því fram
að pestarflugurnar sem sveim-
uðu hér um allt árið 2008, og
jafnvel miklu fyrr, hafi skyggt á
sólina, en það er svo önnur saga.
Að hugvekju sinni lokinni segir
af eldsumbrotunum sem hófust
á hvítasunnudag 8. júní 1783 og
markaði upphafið að meiri hörm-
ungum fyrir Íslendinga en síðar
eru dæmi um.
Eldar eru uppi
Það er ekki orðum aukið að kalla
Skaftáreldana gjöreyðandi nátt-
úruhamfarir. Um fimmtungur
landsmanna lét lífið og stór hluti
búsmala féll. Þar sem eiturmóð-
unnar gætti hvað mest skildi hún
eftir sig sviðna jörð, gras gulnaði
og heyfengur var lítill um sum-
arið. Hafa ber í huga að land-
búnaður var grunnatvinnuvegur
þjóðarinnar og áhrif þessa voru
skelfileg. Veturinn var harður
og búfénaður hrundi niður úr
sjúkdómum og hor. Á eftir kom
hungursneyð sem drap um tíu
þúsund manns, beint og óbeint.
Næst gosinu dóu tæp fjörutíu
prósent mannfólksins úr vos-
búð sem á sér ekki hliðstæðu í
Íslandssögunni.
Séra Jón greindi þetta kannski
allt í einni setningu þegar hann
sagði að um sumarið „gaus hér
upp eldur uppúr afréttarfjöll-
um, sem eyðilagði land, menn og
skepnur með sínum verkunum
nær og fjær“.
ÞRIÐJA STÆRSTA HRAUN SEM RUNNIÐ HEFUR FRÁ ÍSALDARLOKUM
Síðujökull
La
ka
gí
ga
r
La
ng
isj
ór
Sk
af
tá
F
ö
g
r u
f j
ö
l l
Mýrdalsjökull
Kirkjubæjarklaustur
■ Skaftáreldar voru eitt mesta gos
Íslandssögunnar og Eldhraun
þriðja mesta hraun sem runnið
hefur á jörðinni frá ísaldarlokum.
Náttúruvættið, sem nú er kallað
Lakagígar, varð til í þessu gosi.
Heitið er komið frá gígnum Laka,
en áður fyrr kölluðu heimamenn
gígaröðina Eldborgir.
Lakagígar liggja á tíu samhliða
sprungum sem hver um sig er um
tveggja til fimm kílómetra löng.
Gosið kom með hrinum sem
hófust venjulega með vaxandi
skjálftavirkni. Hrinurnar í gosinu
hafa sennilega verið alls tíu eins og
sprungurnar sjálfar.
Þannig er yfirleitt samfelld
gígaröð á hverri gossprungu og
stærstu gígarnir um miðbik hennar.
Gígarnir sem mynduðust í gosinu
eru um 135 talsins.
■ Hraunið þekur um 0,5 prósent af
flatarmáli Íslands. Það rann niður á
láglendi í tveimur kvíslum. Þannig
skiptist Skaftáreldahraun í tvo meg-
inhluta – vestari kvíslina, Eldhraun,
og eystri kvíslina, Brunahraun.
■ Aðeins fimm dögum eftir að gosið
hófst náði hraunið niður á láglendi
og hafði þá farið um 40 kílómetra
leið.
Eldhraun
Brunahraun
GRAFÍK: JÓNAS
Eldklerkurinn Jón og „hrunið“
Eldgosið í Eyjafjallajökli er ekki stórt en nýtur sérstöðu hvað varðar eldgos á síðari tímum. Gosið hefur nefnilega valdið Íslend-
ingum skaða á sama tíma og Evrópubúar fá sinn skammt. Sagan geymir önnur dæmi þessa. Svavar Hávarðsson leit til baka og
rifjaði upp mestu hamfarir Íslandssögunnar. Þótt ótrúlegt megi virðast þá kallast aldirnar á í vissum skilningi.
SKAFTÁRELDAR MEÐ AUGUM GAGARÍN Margmiðlunarfyrirtækið Gagarín gerði stutta heimildarmynd um Skaftárelda þar sem
hörmungarnar eru raktar. Eldmessan, sem er titill myndarinnar, er meðal annars til sýnis á Kirkjubæjarstofu á Kirkjubæjarklaustri
sem hefur það að markmiði að efla rannsóknir og fræðslu um náttúru, menningu og sögu héraðsins.
■ Í Skaftáreldum fóru um 120
milljónir tonna af brennisteinství-
sýringi út í andrúmsloftið á fimm
mánuðum. Þar af þeytti gosið
tæplega 100 milljónum tonna
upp í neðsta hluta heiðhvolfs-
ins (10–15 kílómetra hæð). Þar
blandaðist brennisteinstvísýring-
urinn vatnsgufu og myndaði um
200 milljónir tonna af brenni-
steinssýrugufu sem dreifðist sem
móða með háloftavindum um
gjörvallt norðurhvel sumarið og
haustið 1783.
■ Þrjár tegundir gíga mynda
Lakagíga, gjall-, klepra- og hver-
fjallsgígar. Gígarnir eru gjóskukeil-
ur, misjafnar að stærð og lögun.
Hæstu gígarnir rísa 100 metra yfir
umhverfi sitt. Úr vestari gígaröð-
inni kom mestmegnis apalhraun,
úfið og ógreiðfært, en eystri kvísl-
in er að mestu helluhraun.
■ Í gosinu komu upp um 400–500
milljónir tonna af lofttegundum.
Kvikustrókar risu að talið er í um
800 til 1400 metra hæð. Gos-
mökkurinn reis að talið er í allt að
15.000 metra hæð. Hraunrennsli á
sekúndu var um 6.000 rúmmetrar
en það samsvarar tólfföldu meðal-
rennsli Þjórsár.
■ Til samanburðar má nefna að
Skaftáreldar eru taldir vera 250
sinnum stærra eldgos en gosið í
Eyjafjallajökli. Eyjafjallajökulsgosið
er aftur talið vera tíu til tuttugu
sinnum stærra en gosið á Fimm-
vörðuhálsi.
KVIKUSTRÓKARNIR STÓÐU KÍLÓMETRA Í LOFT UPP
FR
ÉTTA
B
LA
Ð
IÐ
/VILH
ELM
■ Tveimur dögum eftir að gosið hófst
sást móðan í Færeyjum, Noregi og
Skotlandi. Þann 24. júní lá hún sem
svartasta þoka yfir allri Evrópu.
■ Um mánaðamótin júní–júlí hafði
móðan dreifst yfir Rússland, Síberíu
og Kína. Þegar verst lét þakti Skaft-
áreldamóðan um það bil fjórðung
af yfirborði jarðar.
■ Umhverfisáhrif móðunnar voru
mest í Færeyjum, Noregi, Svíþjóð,
Finnlandi, Hollandi, Belgíu, Sviss,
Frakklandi, Þýskalandi, á Bretlands-
eyjum og Ítalíu. Hún olli uppskeru-
bresti og tjóni á gróðri.
■ Móðan var svo þétt að meðallofthit-
inn lækkaði við jörð um 1,3 gráður.
Þetta kuldakast stóð í þrjú ár.
■ Sumarið 1783 brást hrísgrjónaupp-
skeran í Japan vegna kulda og vot-
viðris og í kjölfarið fylgdi mesta hallæri sem þekkist í sögu landsins. Talið er
að milljón Japana hafi látið lífið.
■ Svipaða sögu er að segja frá Alaska, þar sem heil frumbyggjasamfélög dóu
út.
■ Sú kenning hefur verið sett fram að franska byltingin hafi í raun átt sér
upphaf í Laka nokkrum árum fyrr vegna þeirra gífurlegu áhrifa sem móðan
frá Skaftáreldum hafði á veðurfar og akuryrkju í Evrópu á þessum tíma.
SKAFTÁRELDAR DRÁPU MILLJÓNIR MANNA
BASTILLUDAGURINN Þjóðhátíðardagur
Frakka er 14. júlí en þá er minnst árás-
arinnar á Bastillu-fangelsið. Atburðurinn
markaði upphaf frönsku byltingarinnar
sem lagði grunninn að stofnun lýðveldis
í landinu.