Morgunblaðið - 16.08.2009, Blaðsíða 26

26 Bomban
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. ÁGÚST 2009
Eftir Ingvar Örn Ingvarsson
ingvarorn@mbl.is
S
ú kynslóð sem
komið hefur á
vinnumarkaðinn
síðustu ár er
sú fyrsta sem
ekki upplifði kjarn-
orkuógn kalda
stríðsins, ógn sem
var viðvarandi og að
flestra mati raun-
veruleg. Það er því
ekki undarlegt að
kjarnorkuógnin hafi
haft djúpstæð áhrif
á þá sem ólust upp í
skugga hennar.
Upp úr 1960 fóru
áhyggjur fólks vaxandi
af því að til allsherjar
kjarnorkustríðs gæti kom-
ið. Kúbudeilan 1962 ýtti
undir áhyggjur fólks og telja
sumir að mannkynið hafi aldrei
komist eins nærri tortímingu af eig-
in völdum eins og einmitt þær tvær
vikur sem Kúbudeilan stóð sem
hæst í október það ár.
Menning áranna á eftir markaðist
af áhyggjum af kjarnorkustríði og
voru vísanir í ógnina algengar í
kvikmyndum og bókmenntum. Árið
1964 var kvikmyndin Dr. Strange-
love or: How I Learned to Stop
Worrying and Love the Bomb sýnd
og í raun var undirliggjandi ógn
kjarnorkustríðsins viðvarandi fram
til leiðtogafundarins í Höfða 1986. Í
Bandaríkjunum byggði fólk sér
kjarnorkubyrgi og á Íslandi voru
réttu viðbrögðin brýnd fyrir al-
menningi.
Endurnýjuð ógn
Á áttunda áratugnum jókst ógnin
á ný og var kalda stríðið því ævar-
andi ógn þeirra sem höfðu fæðst inn
í þessa tilgangslitlu baráttu vesturs
og austurs. Kjarnorkuslysið í
Chernobyl, um hálfu ári áður en
leiðtogafundurinn í Höfða fór fram,
leiddi heiminum fyrir sjónir á ný
hættuna sem stafaði af óvandaðri
meðferð kjarnorku. Á kvöldin áður
en draumalandið tók völdin hvarfl-
aði að ungum huga að kannski yrði
sprengjan sprengd um nóttina og
þá væri allt búið. Í huganum var
fyrirfram búið að ákveða flóttaleið-
ina niður í kjallara ef hrollvekjandi
ýlfur almannavarnalúðranna skyldi
heyrast. Sum börn höfðu jafnvel
gengið svo langt að vera búin að
velja það nauðsynlegasta úr búrinu
til að hafa með sér niður í kjallara,
vitandi að ekki yrði hægt að hætta
sér út ef maður lifði á annað borð af
árásina sjálfa. Bíða yrði eftir geisla-
virka ofanfallinu áður en farið væri
út fyrir hússins dyr. Reglulega urðu
Íslendingar varir við hættuna.
Fregnir af rússneskum björnum í
loftrýmiseftirlitssvæði landsins
höfðu aðra og dýpri þýðingu þá en
nú. Hið sama má segja um eftirlit
með kafbátaumferð og fréttir af
njósnamáli Arnes Treholts hins
norska, sem allt voru vísbendingar
um harða baráttu stórveldanna.
Langtímaáhrif
Ungdómur landsins í dag hefur
líklega ekki svo ýkja mikið að hræð-
ast þótt fugla- og svínaflensa, Ice-
save og gróðurhúsaáhrif geri sitt
besta til að valda börnum magap-
ínu. Sennilega er alltaf eitthvað í
deiglunni sem er áhyggjuvaldur.
Reyndar hafa háskólamenn séð
ástæðu til að rannsaka hvaða áhrif
það hefur á fólk að vaxa úr grasi í
skugga slíkrar ógnar. Líkur hafa
verið leiddar að því að skuggi kjarn-
orkusprengjunnar hafi ýtt undir
kvíða, kvíðinn hafi svo mögulega ýtt
undir glæpsamlega hegðun, kald-
hæðni og sinnuleysi. Algeng við-
brögð við ástandinu á sínum tíma
voru flótti og afneitun.
Það eru ekki nema um 20 ár síðan
börn landsins glímdu við áhyggjur
af heimsendi sem almannavarna-
flautur minntu fólk reglulega á. Þíð-
an í samskiptum stórveldanna hófst
að miklu leyti með leiðtogafund-
inum í Höfða, og með hruni Berl-
ínarmúrsins og loks Sovétríkjanna
gat ungdómur landsins loksins slak-
að á … um skeið, þangað til einhver
benti á hitnun
jarðar sem gríðar-
legt vandamál.
Þriðja
heimsstyrjöldin
Almannavarnir voru
stofnaðar með lögum frá Al-
þingi nr. 94/1962 og upprunalega
var hlutverk þeirra að fræða al-
menning og búa til viðbragðsáætl-
anir svo draga mætti úr eigna- og
manntjóni af völdum hernaðar-
aðgerða. Í dag þekkja flestir Al-
mannavarnir af síðari tíma hlut-
verki þeirra, að búa fólk undir
náttúruhamfarir og viðbrögð við
þeim. Þeir sem ólust upp á landinu
á dögum kalda stríðsins muna því
vel eftir leiðbeiningum úr símaskrá
landsmanna og stuttri kynningar-
mynd í Ríkissjónvarpinu um hvern-
ig ætti að bregðast við kjarn-
orkuárás, sem var helsta ógn þess
tíma.
Sem börn upplifðu margir raun-
verulega hræðslu við „sprengjuna“.
Ísland var mikilvægt Nató-ríki og
vegna staðsetningar sinnar, Kefla-
víkurflugvallar og herstöðvarinnar
þar var landið í huga margra mikil-
vægt skotmark sem mögulega gæti
orðið eitt fyrsta skotmark Rússa-
grýlunnar. Börn vissu sem var að
nánast ómögulegt var að lifa kjarn-
orkuárás af en möguleikinn var allt-
af fyrir hendi og því var símaskráin
stúderuð í þaula og öruggustu stað-
irnir í hverju húsi valdir.
Algeng spurning á skólalóðinni
var: Ef kjarnorkusprengjunni yrði
varpað, myndir þú reyna að lifa
sprenginguna af? Hlutskipti þeirra
sem lifðu af sprenginguna sjálfa var
nefnilega augljóst og talið það
slæmt að margir töldu betra að
brenna upp til agna á einu augna-
bliki. Lítið annað var í boði á kvöld-
in en að horfa á sjónvarpið með for-
eldrunum og því vissu þau börn sem
fylgdust vel með heimsmálunum í
meginatriðum t.d. hver væri mun-
urinn á vetnissprengju og nifteinda-
sprengju, þ.e. að vetnissprengjur
valda bæði manntjóni og eyðilegg-
ingu en nifteindasprengjur fyrst og
fremst manntjóni.
Þriðja heimsstyrjöldin var talin
raunverulegur möguleiki og gerðu
sér flestir grein fyrir því að ef svo
illa færi að hún yrði að veruleika
myndu eftirlifendur, ef einhverjir
yrðu, glíma við svokallaðan kjarn-
orkuvetur og líf sem væri frum-
stæðara og óblíðara en flestir gátu
ímyndað sér.
Breytt hegðun
Ljóst er að ógn á æskuárunum
hefur langvarandi áhrif. Nokkrir
viðmælendur nefndu til að mynda
að forvarnarstarf Almannavarna
hefði haft þau áhrif að þeir væru al-
mennt meðvitaðri um öryggi sitt,
t.d. væru það ósjálfráð viðbrögð í
jarðskjálfta að hlaupa í næstu dyra-
gætt, tilbúinn til að krjúpa þar,
skýla sér og halda sér ef skjálftinn
væri öflugur. Eflaust eru viðbrögðin
við skærum blossa falin einhvers
staðar í undirmeðvitundinni líka.
Þá er óupptalið hvernig áhættu-
hegðun fólks sem ólst upp á þessum
tíma er frábrugðin áhættuhegðun
annarra kynslóða sem lausar voru
við kjarnorkuvá. Kannanir í Banda-
ríkjunum frá tíma Kúbudeilunnar
sýndu að 95% barna óttuðust kjarn-
orkustríð. Könnun frá Ástralíu sem
var unnin árið 1988 sýndi að jafnvel
svo seint sem þá óttuðust 67,4%
barna kjarnorkustríð þar í landi.
Þegar Sovétríkin leystust upp
hvarf þessi ógn eins og dögg fyrir
sólu þótt miskunnarlaus stríð geisi
vissulega enn víðsvegar um heim-
inn.
Hvernig fólk sem nú er á fertugs-
og fimmtugsaldri brást við þegar
ógnin hvarf er enn að miklu leyti
órannsakað. Því hefur meðal annars
verið haldið fram í heimildarmynd-
inni The Great Global Warming
Swindle að umhverfisverndarhreyf-
ingin sem telur að losun gróð-
urhúsalofttegunda leiði til hitnunar
jarðar sé upprunnin úr því tóma-
rúmi sem skapaðist við hrun Sov-
étríkjanna og hættunnar sem þá
hvarf.
Heimsendir handan
Von Friðartáknið var upprunalega
þróað til notkunar í baráttunni gegn
kjarnavopnum. Síðar varð táknið
notað sem almennt friðartákn.
Ógnvekjandi Myndir frá tilraunasprengingum voru algengar.
Langdræg Titan eldflaugar Bandaríkjanna v
og voru þær iðulega með níu megatonna kja
„Lítið undan og verjið augun sem allra bezt.
HORFIÐ EKKI Í LJÓSIÐ … Kvikni í fötum yðar skul-
uð þér reyna að slökkva eldinn með því að velta
yður á þann líkamshluta, sem er í hættu. Liggið
kyrr, unz höggbylgjan hefur gengið yfir. Leitið síð-
an strax betra skýlis.“ Svona hljómar texti á síðu
21 úr fræðsluriti um Almannavarnir frá árinu 1967,
þegar áhersla skrifstofu Almannavarna var á varn-
ir og viðbúnað gegn kjarnorkuvá.
Poppmenning áttunda áratugarins
fór ekki á mis við kjarnorkuógnina
og eru mörg lög með kald-
astríðsþema vinsæl enn í dag. Þar
má nefna 99 Luftballons með Nenu
frá 1983 sem fjallar um hvernig
heiminum er eytt í allsherjarstríði,
Manhattan Project með hljómsveit-
inni Rush og Enola Gay með Orc-
hestral Manoeuvres in the Dark.
Einna frægast er þó Two Tribes
(Tveir ættbálkar) með hljómsveit-
inni Frankie Goes to Hollywood en
það var einkum myndbandið við
lagið sem var áhrifaríkt. Lagið hefst
á loftvarnarflautum og drama-
tísku stefi sem fengið er úr
breskri kynningarmynd
með leikaranum Patrick
Allen. Í laginu eru tví-
farar þeirra Ronalds
Reagans og Konst-
antins Chernenkos
að útkljá málin í
glímuhring og má
heyra rödd Pat-
ricks Allens í bak-
grunni en hann
hafði lesið inn á
áðurnefnda kynn-
ingarmynd um hvernig ætti að
bregðast við kjarnorkuárás. Þeir
Reagan og Chernenko beita ýmsum
óþverrabrögðum í Two Tribes-
myndbandinu eins og við er að bú-
ast og aðrir leiðtogar heimsins
sjást sem áhorfendur sem að lokum
skella sér í slaginn og í enda mynd-
bandsins sést jörðin springa.
Viðbrögðin við myndbandinu á
sínum tíma voru afar hörð og var
það meðal annars bannað í bresku
sjónvarpi þar sem það þótti of of-
beldisfullt.
Tveir ættbálkar
Umdeilt Lagið Two Tribes með
Frankie Goes to Hollywood kom
út á breiðskífunni Welcome to the
Pleasuredome 1984.