Saga - 1975, Side 262

256
RITFREGNIR
að þessar óbeinu aðgerðir skyldu duga ... menn hafa legið Sturl-
ungaaldarmönnum dálítið á hálsi fyrir það að vera ekki dýrkeyptari á
frelsi landsins ... En flestar orsakir sem máli skipta mun mega
taka saman í eitt með því að segja að norska konungsvaldið hafi
verið sterkara stjórnmálaafl en íslenska þjóðveldið."
Þetta er skilningur sem mér nú orðið finnst hefði átt að verða
tímabær um 1931, en þá gerðust prófessoraskipti sem fyrirbyggðu
það hérlendis. Var ég haust það hálfnaður í námi til meistara-prófs í
sögu og (forn-)bókmenntum við H. í. og veit því stöðnunina sem
ímynduð nauðsyn þjóðfrelsismálstaðar átti talsverða sök á í sögu
um það leyti. Var það því óþarfara sem Jón Sigurðsson forseti og
Bjöm M. Ólsen prófessor háskólans höfðu með tvíhverfu mati sínu
á Gamla sáttmála (texta árs 1302) lagt réttan skilningsgrundvöll.
Ég tel túlkun Jóns þjóðskjalavarðar og ísl. söguprófessora 1931—
57 (eða —1968 a. n. 1.) ekki samrýmast réttum grundvelli, en skoð-
un G. K. getur fallið við hann og einnig við eðlilegt norskt nútíma-
mat á miðaldalegu ríkiseðli hinnar íslenzku lögeindar fyrir og eftir
upphaf konungssambandsins. Fyllri rökræða um það rúmast eigi
innan ritdóms.
Auk íslenskrar kirkju og alþingis sem hefðbundinnar samkomu
(stofnunar) var samloðun íslensks réttarríkis 11.—12. aldar undir
þrengri stofnunum komin og þrjár voru helstar: lögréttan sem
einkarétt hafði til að breyta lögum (meirihluti réð, sbr. ákvörðun
1117) og útkljá lögmálsþrætur, í öðru lagi lögsögumannsembættið
og svo fimmtardómur. Allskyldur stofnun (institutio) var hmn
forni samningur við Noregskonung, skráður í Konungsbók Grágas-
ar og endurstaðfestur í réttindaveitingu 6. greinar Gamla sáttmála,
en með samningnum hafði aðild konungdómsins, þ. e. stofnunar,
verið metin tæk að siglingafrelsi voru; nýtt form á þeirri aðild
var orðið óumflýjanlegt og tókst eigi 1217—61 að fá það samið-
Endurskoðun á stjórnskipulagi, frá því sem bókað var um 1H®»
þykir hafa verið óumflýjanleg á 13. öld og ófáanleg þó sakir ástands
þess sem frásögn G. K. lýsir, er fimmtardómur telst hafa lagst
niður einskismetinn, lögréttan samsett hvernig sem auðnast vildi
undir reipdrætti 3—10 goðaætta hverju sinni og lögsögumanns-
valdið einokað ólíkt meira en forðum af þeim smáhópi ætta senl
ofan á urðu hvern áratuginn. Svo sammála sem ég er G. K. unl
aðdraganda að hruninu, hefði ég kosið þarna fastari ábending en
er um þá viðrétting íslenskra laga (lögréttu) sem Hallvarður gu
skór lofar í 2. gr. Gamla sáttmála og um vonina meðal góðbæn a
að íslenskur konungsfulltrúi yrði viljugur og megnugur að takn
upp það hlutverk sem Ari Þorgilsson segir Skafta Þóroddsson ha
gripið (og Jón Loftsson í Odda sýnist einnig hafa annast form