Saga - 1975, Síða 266

260
RITFREGNIR
um að synir eða sonarsynir þeirra kynnu að komast í hátekjur
sakir umráða kirkjufjár. Það var samt ekki nóg til að segja megi
með M. S. (s. 62): „Því er ekki að undra þótt tíund yrði kömið á
svo snemma og að því er virðist átakalaust.“ — En ég dreg af
þessari einbeittu framkvæmd (með hjálp lögréttu, að ætla má) þá
ályktun að lítt auðmagnað ríkisvald hafi um 1096 getað látið hlýða
sér þó að baki framsýnni ákvarðanatöku þess stæði aðeins nokkur
hluti goðanna og þröngt valinna kirkjubænda. Og Ari kallar „mikl-
ar jartegnir" að svo almenn hlýðni skyldi nást. Fátt var óvinsælla
en elsta regluföst skattskylda hvers þjóðlands á miðöldum.
Ef við féllumst á að því samsafni sérdrægra goða af ýmsum lands-
homum sem réð um 1096 hafi vitrast það strax hvílíkur „grund-
völlur auðræða og hæginda í Skálaholti sem tíundargjaldið var“
skilst mér ekki annað en það hefði vakið goðunum afbrýði og ugg
að misjafna þannig auð með fyrirmönnum. Uggur við forfeður
Oddaverja og Ásbirninga sem brátt áttu eftir að eignast mikil
kirkjufé, en voru ekki búnir að því, hefði ekki auðveldað tíundar-
lögtökuna. Ef því væri svo slegið fram að hún hafi verið barin í
gegn um þing með fámennisvaldi hvílir sönnunarskylda öll á þeim
sem því trúa. Það stenst eigi sem M. St. heldur fram að samþykki
við tíundarlög sýni fyrir 1100 „eina fyrstu bendingu um vísi að
stéttarmyndun meðal íslenskra höfðingja" (s. 62), (sbr. ummæli
nokkuð í þá átt hjá Jóni Jóhannessyni 1956). En Jón tók einnig
undir gamla kenning öfuga við þessa, sem sé að ótti við auðgun
og valdauka biskupa hafi knúið efnaminni bændurna, næst biskups-
stólum, til að steypa saman goðorðum og stórauði undir tvær sunn-
lensku valdættirnar, í Haukadal og Odda, og eina norðlenska svo
að biskupar fengju þrjá granna sem væru nógu sterkir og frekn'
til að setja þeim stól fyrir dyr. — Laus í reipum er kenning su.
Nógar orsakir aðrar má finna fyrir sameiningu goðorða.
Kapp Norðlendinga að eignast biskupsstól verður ekki skýrt með
fjármálarökum né eiginlegri pólitík. Ekki heldur hitt að Gizur bisk-
up gat vel séð af rúmum fjórðungi tekna sinna og Skálholtsstóls
svo eigi væri lengur biskupslaust fyrir norðan. En sennilegt þykn*
mér hjá M. St. (s. 64), að Gizur hafi beitt loforði um norðlenskan
biskupsstól til að fá Norðlendinga til að gjalda tíund.
Magnúsi er það prýðilega lagið að tengja kirkjusöguefni nor-
rænu landanna, í stuttu máli. Víxlverkanir milli landa sýnast hafa
verið meira en hálfur aflvakinn í lífi klaustra og kirkna. Ekkert
í þessu sannfærir mann um samsæri kirkju- og konungsvalds til
einokunar á völdum, þó finna megi önnur söguleg dæmi um slíkt-
En satt er að ýmsir áhugasömustu menn um að koma Islendingum
undir Noregskonung voru klerkar mikilsráðandi á íslandi. Það fe