Saga - 1975, Side 272

266
RITFREGNIR
ar af gömlum heimastjórnarmönnum (Þorsteinn Gíslason) eða mjög
frá sjónarmiði heimastjórnarmanna (Kristján Albertsson).
Víðast er þessi saga sögð af mikilli sögulegri yfirsýn. Langar
þróunarlínur eru dregnar, litið til grannlanda okkar eftir fyrir-
myndum og pólitísk saga reist á þjóðfélagsaðstæðum og stéttaskipt-
ingu innanlands. Hér má til dæmis lesa þessa hnyttilegu lýsingu
á hlutverki konungs í borgaralegum þjóðfélögum 19. aldar (bls.
105): „Konungum voru áskilin viss völd eða forréttindi, sem náðu
jafnlangt og ráðandi stéttum þótti sér henta, en jafnframt var
konungstign höfð að sameiningartákni hinna nýju þjóðríkja og
gegndi því hlutverki að efla þjóðaranda og styrkja ríkiseiningu.
Konungstign var þannig pólitískt tæki í höndum yfirstétta, enda
reyndu þær að viðhalda hinum rótgróna og landlæga konungsátrún-
aði, sem var þeim siðferðislegur styrkur." Einnig er tekist á við
meginatriði í íslenskri sögu sem lítt hafa verið rædd í samhengi
til þessa, til dæmis hvaða ráð danska valdið hafði til þess að halda
tangarhaldi á íslendingum (bls. 124—28).
í sögu af þessu tagi hlýtur auðvitað sumt að orka tvímælis. Eink-
um hygg ég að höfundur hafi tilhneigingu til að gera of mikinn
mun á flokkunum sem börðust um völdin eftir að heimastjórn komst
á. Hann gefur í skyn að félagslegar andstæður hafi búið undir
flokkaskiptingunni (bls. 400) og andmælir því fastlega að flokk-
arnir hafi fylgt sömu stefnu í grundvallaratriðum (bls. 465). Ég
hygg að það sé einmitt mikilvægt til skilnings á stjórnmálabaráttu
þessara ára að leggja áherslu á hve óskýrt flokkarnir greindust að
bæði að félagsgrundvelli og hugsjónagrundvelli. Þess vegna meðal
annars sprungu þeir báðir í baráttunni um uppkastið 1908 og þess
vegna varð Sjálfstæðisflokkurinn í rauninni aldrei nothæfur bak-
hjarl nokkrum ráðherra.
Efninu er að mestu leyti skipt niður eftir málaflokkum og mál-
efnum, miklu meira en oftast hefur tíðkast í ævisagnahefð okkar.
Að því leyti stefnir bókin ótvírætt til þroskaðri sagnaritunar. Mál-
efnaleg efnisskipun er vandasöm, en hér hefur víðast tekist vel til.
Helsta annmarkann hefur höfundur þegar bent á í eftirmála
fyrra bindis. Hann er sá að Skúlamálið kemur þar á undan því sem
gaf tilefni til þess, nefnilega pólitískum samskiptum Skúla og lands-
höfðingja á sýslumannsárum Skúla. En miklu oftar hefur þessi
aðferð megnað að gera söguna skýra og yfirlitsgóða. Hún er líka
skrifuð á léttu og lipru máli sem gerir hana aðgengilega til lestrai ■
Segja mætti að þetta væri haglega skrifuð bók ef ekki kæmu fynr
ýmis undarlegheit í máli sem stundum er vant að sjá hvort frem-
ur eru prentvillur eða pennaglöp. Svo að nokkuð sé nefnt er tala
um „að vekja þingmenn af dróma“ (bls. 22), „leita þangað aðal-