Saga - 1979, Page 136

126
HELGI ÞORLÁKSSON
býlismyndunar. 1 stuttum yfirlitsverkum yfir miðaldasög'U
segir stundum eitthvað á þá leið að fólki hafi fjölgað á
11. öld og tækniframfarir valdið að til urðu umframmat-
væli. Þau gerðu fólki í fjölbýlum, frjósömum héruðum
kleift að setjast þar að miðsvæðis sem leiðir margra skár-
ust. Þetta fólk innti af hendi þjónustustörf og var endur-
goldið með matvælum og hráefnum. Bæir urðu til og iðn-
greinar efldust, einkum svonefnt handverk.
Málið virðist oft einfalt þegar um er að ræða bæi sem
urðu til „af sjálfum sér.“ En víða varð þéttbýlismyndun og
miðstöðvar risu í blómlegum héruðum án þess að bæir yrðu
til. Á hinn bóginn urðu bæir til án þess að um væri að ræða
mikinn fólksfjölda og mikil umfröm matvæli. Þetta á við
t.d. um Noreg. Hvað olli? Fyrst skal reynt að skilgreina
hvað átt er við með orðunum „þéttbýlismyndun“ og „bær“.
1.1. Þéttbýlismyndun (,,urbanisering“) verður þegar
staður gerist þéttbýll, einkum vegna aðflutninga fólks sem
leitar sér lífsafkomu með verkaskiptingu (Andersson 1977,
94). Staðurinn sker sig úr sem þéttbýli í dreifðri byggð
og fær ýmis miðstöðvarhlutverk fyrir byggðina, stjórnar-
farsleg, kirkjuleg og viðskiptaleg. Stundum eru slík mið-
stöðvareinkenni mörg og skýr þótt óvíst sé að um hafi verið
að ræða þétta byggð og má þá tala um forstig þéttbýlis-
myndunar („preurban“ stig).
1.2. Bær. Erfitt er að tilgreina nákvæmlega hvenær þétt-
býlismyndun hefur náð því stigi að til sé orðinn bær. Sé
þéttbýlissamfélag aðgreint frá umhverfi sem stjómarfars-
leg eining og fengin sérlög eða sérréttindi eða sérstakir
embættismenn er auðsæilega orðinn til bær. Einnig er oft
talið kennimark á bæ að um sé að ræða samfélag kaup-
manna og handverksmanna sem myndi þéttbýli með fastri
búsetu.
fræðingaþing í Þrándheimi (HÞ 1977) og aðra sem samin var
fyrir norrænt fornleifafræðingaþing á Gotlandi 1978 (HÞ 1978).
Ekki hefur áður birst neitt eftir mig prentað um efnið á íslensku.