Saga - 1991, Blaðsíða 270

268
RITFREGNIR
bræöur þeirra annars staðar á Norðurlöndum. Vinnuveitendasamband ís-
lands var stofnað tiltölulega seint, ekki fyrr en 1934, og jafnvel eftir það hafi
atvinnurekendur átt erfitt með að starfa sem samhent heild.
Til að grafast fyrir um hverju þetta sætti tekur höfundur sér fyrir hendur að
kanna samtakamyndun meðal íslenskra atvinnurekenda fram um 1934, hvað
knúði þá til að taka höndum saman, hverjir tóku þátt í félagsstarfi og hvað
þessi félög höfðu fyrir stafni. Enda þótt verkið sé doktorsverkefni í félags-
fræði er það umfram allt sagnfræðileg rannsókn, könnun á sögulegu við-
fangsefni með hjálp heimilda. Hins vegar sker bókin sig úr venjulegum sagn-
fræðiverkum að því leyti að höfundur hneigist til að skoða viðfangsefni sitt
út frá ákveðnum kenningum og módelum um þjóðfélagsbreytingar, stéttir
og myndun hagsmunasamtaka, sem lýst er í 1. kafla. Þennan skoðunarmáta
telur hann til „sögulegrar félagsfræði", fræðahefðar sem ekki byggir á neinni
ákveðinni aðferðafræði heldur reynir að grafast fyrir um „the fundamental
processes and structures of change" (bls. 20). Útkoman verður lofsverð við-
leitni til að greina mesta breytingaskeið íslandssögunnar á fræðilegan hátt -
án þess að falla í gryfju innantómra sértekninga.
Aðferð Ingólfs markast meðal annars af ríkri tilhneigingu til að skoða efnið
frá víðu sögulegu sjónarhorni og eru 2. og 3. kafli bókarinnar helgaðir félags-
gerð gamla bændasamfélagsins og upplausn þess á 19. öld. Lítið nýtt kemur
fram í þessari umfjöllun enda er réttilega bent á að hún byggir mest á skrifum
annarra manna. Ekki er þessi rakning í öllum atriðum nákvæm eða villulaus,
sem skrifast verður að mestu leyti á reikning heimildanna. Skreið var venju-
lega ekki „hung on racks to dry" heldur lögð á steingarða eða grýtta jörð (bls.
44, 71). Ekki er rétt að aðeins landeigendum hafi verið leyfilegt að eiga báta
(bls. 45). Óvíst er að jarðir hafi venjulega verið leigðar til árs í senn, líklegra
er að algengast hafi verið að leigja þær til óákveðins tíma (bls. 47). Verslun
milli sjávar- og sveitabænda er sögð hafa verið lítil án þess að færðar séu
heimildir fyrir því. Fiskveiðar á þilskipum eru ekki taldar vinnusparandi i
samanburði við bátaveiðina (bls. 72), en svo mun hafa verið ef litið er á afla
á skiprúm. Að þilskipaútgerð hafi vaxið vegna þess að saltfiskverkun kallaði
á stærri fisk (bls. 71-2) efast ég um að hafi ráðið eins miklu og vonin um auk-
inn afla og lengra úthald en á árabátum.
Ingólfur segir að flestar lagasynjanir konungs 1874-1904 hafi beinst gegn
lögum sem voru illa úr garði gerð eða snertu réttarsamband íslands og Dan-
merkur (bls. 68-9). Hann er því sammála þeirri túlkun sem rekja má til Ólafs
Ragnars Grímssonar og margur stjórnmálafræðineminn hefur tekið góða og
gilda (m.a. undirritaður í kandídatsritgerð sinni) að neitunarvald konungs i
löggjafarefnum hafi ekki staðið efnahagsframförum fyrir þrifum. En þegar
löggjafarstarfið í heild sinni er skoðað (þar með taldar þingsályktanir og
fjárlög) og stöðvunarvald sem konungi (stjórninni) var veitt í því efni birtist
önnur mynd af framfaraviðleitni þings og stjórnar, einkum eftir 1890 þegaf
frjálslyndum mönnum fjölgaði á þingi. 1 fyrsta lagi má færa rök að því að
sjálft „réttarsamband landanna" hindraði þróun atvinnulífs á íslandi (land-
helgismál, skólamál, takmörkuð sjálfsstjórn samkvæmt Stöðulögum). Enn-
fremur tók stjórnin aðra efnislega afstöðu en þingið í mörgum mikilvægum