Saga - 2005, Blaðsíða 62

60
JÓN ÁRNI FRIÐJÓNSSON
11. öld en nú. Hálfri öld síðar var biskupssetri Norðlendinga valinn
staður í snjóþungum dal í Skagafirði, allfjarri þeirri alfaraleið sem
flestir þekkja nú. Af helstu heimildum virðist mega ætla að staðar-
valið hafi orsakast af tilviljun en sú skýring er helst til veigalítil.
Hólastaður byggðist úr landnámsjörðinni Hofi í Hjaltadal og naut
mikils landrýmis en í samgöngulegum skilningi er staðurinn valinn
af hyggindum.62 Við ströndina fyrir mynni Hjaltadals eignaðist
biskupsstóllinn snemma land að skipalæginu í Kolbeinsárósi;
þangað komu kaupskip stundum og þar hafði biskupsstóllinn jafn-
an farmaskip sín. Tvær gamlar þjóðleiðir milli Skagafjarðar og Eyja-
fjarðar liggja nánast um hlaðið á Hólum. Hjaltadalsheiði liggur úr
framanverðum Hjaltadal yfir í botn Hörgárdals og nær í um 1030 m
hæð. Um hana liggur leiðin frá Hólum að Gásum og var nokkuð
fjölfarin af Hólamönnum á dögum Lárentíusar biskups.63 Heljar-
dalur er einn afdala Kolbeinsdals, sem opnast samhliða Hjaltadal til
norðurs. Frá honum liggur Heljardalsheiði í yfir 800 m hæð yfir í
Svarfaðardal. Á þessum heiðum hefur gróðurþekja aldrei hlíft fót-
um manna eða hesta. Þegar farið var með ójárnaða áburðarhesta
um þessa vegi hefur þurft að fara hægt; menn hljóta að hafa teymt
reiðhesta sína yfir erfiðustu hjallana til að geta haft nytjar af þeim
þegar aftur var orðið mýkra undir fæti. Þarna hafa verið ruddir
slóðar á miðöldum og má vafalaust telja þá til elstu mannvirkja á
landinu því að þeir liggja um svo úfnar stórgrýtisurðir að ógerlegt
væri að koma hestum þar yfir öðru vísi. Sýnist óhætt að álykta að
Hólamenn hafi að meira eða minna leyti sjálfir staðið fyrir þessari
vegagerð, sennilega þegar á 12. öld, og að hin snotra vegarslóð sem
teygir sig niður í botn Hörgárdals sé beinlínis hin gamla kaupstað-
arleið Lárentíusar og lestreka hans. Leifar sams konar vegar sjást
m.a. á Heljardal. Þegar komið er austur á Heljardalsheiði og sér nið-
ur í Svarfaðardal stendur mikið mannvirki og fornt sunnan við veg-
inn, nefnt Stóravarða. Um 100 metrum sunnan við vörðuna er ann-
að mannvirki sem lætur lítið yfir sér. Það er tvískipt tóft, hlaðin úr
grjóti og virðist hafa verið sæluhús með hestarétt eða hesthús. Um
þetta sæluhús eru engar gamlar heimildir þekktar og sá sem líklega
var allra manna kunnugastur á þessum slóðum á síðari tímum og
samdi m.a. örnefnalýsingu svæðisins um miðja 20. öld, Kolbeinn
62 Sbr. Lbs.-Hbs. Jón Árni Friðjónsson, Hafnir Hólastaðar, bls. 32-43.
63 ísletizk fornrit. Biskupa sögur. III. Lárentíus saga. Guðrún Ása Grímsdóttir gaf út
(Reykjavík, 1998).