Saga - 2005, Blaðsíða 238

236
RITDÓMAR
hélt á fyrsta áratug 20. aldarinnar styrktu þessa hugmynd enn frekar með
tímabilaskiptingu þar sem gullöld nær yfir fyrstu þrjár aldir íslandsbyggð-
ar, hnignunartímabil ræður ríkjum frá ofanverðri 13. öld og fram á miðja 16.
öld og niðurlægingartímabil upp frá því fram undir miðja 18. öld — og ekki
vonum seinna því að þá var þjóðin „í þann veginn að gleyma sér alveg". En
þá fór aftur að birta af degi. Sigríður fléttar skemmtilega saman frásögn af
fyrirlestrum Jóns J. Aðils og framsetningu annarra íslendinga um efnið við
þá erlendu kenningastrauma sem íslendingamir studdust við.
Smám saman festust þessar skoðanir í sessi og urðu „viðtekin sann-
indi" allra íslendinga, m.a. með samningu kennslubóka í íslandssögu, þar
sem sorgartímabil íslands taldist hefjast er landið komst undir Noregskon-
ung og loks dagsbrúnin með tilkomu Baldvins Einarssonar, Jónasar Hall-
grímssonar og annarra Fjölnismanna. Velflestir íslendingar sem komnir eru
á fullorðinsár kannast mætavel við þær lýsingar sem Sigríður dregur fram
úr kennslubókum og gegnsýrðu nánast alla skólagöngu allra landsins
barna. Við þekkjum raunar þessa sögu svo vel að óþarfi er að rekja hana
frekar. En skemmtilegt er og afar fróðlegt að sjá samantekt Sigríðar á því
hvernig allir uppfræðarar landsins lögðust á eitt að skapa þessa goðsögn.
Sagnfræðingar, skólakerfið, alþýðufyrirlesarar, bamablöð, tímarit og ung-
mennahreyfingin voru gegnsýrð af henni. Sumt verkar býsna kátlega í aug-
um nútímamanna, t.d. pistlar sr. Friðriks Friðrikssonar í bamablaðinu Æsk-
untii (bls. 70-72) og samkeppni Eimreiðarinnar um ritgerðarefnið „Hvað er
ættjarðarást?" (bls. 72-73). En mönnum var hér fúlasta alvara.
Þá má spyrja: Er eitthvað að þessum boðskap? Verður ekki lítil þjóð á
brauðfótum að finna leiðir til að stappa stálinu í sjálfa sig, einblína á heið-
an himin og teikna þar upp skýjaborgir til að lifa af? Verða ekki allar þjóð-
ir að gera slíkt? Er hægt að nefna hóp af fólki þjóð ef hann hefur ekki ein-
hverja vitund um sjálfan sig, uppruna sinn og markmið?
Auðvitað er ekkert að þessum boðskap. Enda væri rannsókn Sigríðar
Matthíasdóttur í besta falli skemmtileg ef hún takmarkaðist við þetta eitt.
Sigríður bendir á, að margt líkt hafi verið með því hvernig tékkneskir og ís-
lenskir menntamenn brugðust við nútímanum, og aðferðum þeirra við að
leiða þjóðir sínar inn í nútímann og byggja upp sjálfsmynd hennar svipaði
mjög saman (bls. 110). Sennilega eiga leiðtogar flestra þjóða og þjóðarbrota
sem berjast fyrir sjálfstæði ekki annarra kosta völ en sterka goðsögn til að
telja kjark í þjóð sína. Hins vegar er margt við það að athuga á hverju þessi
boðskapur hvíldi á íslandi — og sennilega miklu víðar, eins og Sigríður rek-
ur úr kenningum kynjafræðinga í þessum efnum. Þá er ekki síður athugun-
arefni hverja hann útilokaði. Og þá mega íslenskir goðsagna(karl)menn
fara að blygðast sín.
Sigríður Matthíasdóttir sýnir hvernig ýmsir aðilar innanlands sneru
þjóðemisboðskapnum upp í hvatningu til karlmanna um að aðhyllast hina
sönnu karlmennsku. Þannig kæmust þeir í hóp íslendinga. Goðsögnin hvíldi
á því að þessi sanni íslendingur væri í það minnsta ekki kona. Menningar-