Saga - 2005, Blaðsíða 100

98
JÓSEF GUNNAR SIGÞÓRSSON
hverju öðru, enda má segja að munurinn á frumheimild og eftir-
heimild geti verið skilgreiningaratriði hverju sinni. Ég held að það
sé hins vegar gagnlegt að skerpa á því innan heimildafræðinnar
hvemig viðtökur á atburðum og hugsanlegar „endurritanir" þeirra
geta haft áhrif á heimildargildi. Merkingartengsl milli meints at-
burðar og þeirrar samtíðar þar sem hann er til umfjöllunar hafa til-
hneigingu til að verða sífellt flóknari eftir því sem tímamunur þar
á milli er meiri. Gott dæmi um þetta eru atburðir kristnitökunnar á
Þingvöllum um árið 1000 sem flestir íslendingar þekkja, enda telst
sú vitneskja sjálfsagður hluti af menningararfi þjóðarinnar. Lítill
kapítuli í íslendingabók Ara fróða, sem rituð er um það bil 130 árum
eftir að meintir atburðir gerðust, myndar merkingargrunn kristni-
tökusögunnar og á þessari frásögn eru aðrar eftirheimildir meira og
minna taldar byggjast. Það er hægt að sjá fyrir sér að kristnitöku-
saga íslendingabókar hafi skilað sér til nútímans á eftirfarandi hátt:
Kristnitakan árið 1000>
Heimildarmaður/- menn (vottar og/eða sagnarheimild)>
Hugsanlega einn til þrír milliliðir?>
Teitur ísleifsson og/eða Hallur Þórarinsson?>
Ari fróði Þorgilsson skrásetur eftir munnmælum og/ eða fyrir-
mælum>
Afrit frá því um 1200>
Tvö afrit séra Jóns Erlendssonar frá því um 1651.27
Að því gefnu að þetta sé nokkurn veginn rétt er ljóst að millilið-
ir/viðtakendur eru orðnir margir frá „frumupplifun" atburða, og
um þá meðferð sem heimildin kann að hafa gengið í gegnum í þeirri
450 ára eyðu sem aðskilur tvo síðustu liðina er ekkert vitað. Eftir-
heimildir frá 12. og 13. öld fylla svo heilmikið upp í þá einföldu
mynd sem íslendingabók dregur upp af kristnitökunni. Þegar hinar
ólíkustu útleggingar síðari tíma fræðimanna um hana eru svo sett-
ar í samhengi við hinar vandasömu heimildir þykir mér orðið
nokkuð ljóst að málið snúist meira og minna um viðtökur.28 Sam-
bærileg viðtökuferli held ég að megi yfirleitt finna í sagnfræðitext-
um, þótt þau séu kannski ekki alltaf jafn flókin. Þess vegna tel ég
mikilvægt að sjónarhomi heimildafræðinnar verði í auknum mæli
beint að viðtökum og áhrifum þeirra á heimildir hverju sinni.
27 Jósef Gunnar Sigþórsson, „Um „staðreyndir" og skáldskap í merkingarheimi
kristnitökunnar," bls. 81, 87-88.
28 Sama rit, bls. 80-89.