Birtingur - 01.07.1955, Síða 8

Vandlæting og píslarvætti
Hugleiðinqar um Laxness
eftir Lars-Göran Eriksson
l.
Það mætti halda því fram að í hinum miklu
skáldsögum Laxness ræki hver andstæðan
aðra sem orkuðu næstum því sem þversagnir
er kunna að sýnast ósættanlegar. Hann tekur
ríkan þátt í hugmyndaþjarki samtímans en
reisir á grunni hinnar voldugu stílhefðar Is-
lendingasagnanna. Hann vinnur úr stað-
bundnu söguefni en gefur því gildi er varð-
ar alla menn. I verkum sínum lætur hann
veruleikann lifa furðulega áþreifanlega en
virðir hann þó jafnframt fyrir sér úr f jarska
í hugljómun (extas) dulspekingsins. Viðhorf
hans til mannanna hefur mótazt varanlega
undir kristnum áhrifum — því hafa gagn-
rýnendur naumast gefið gaum — en um
leið eru verk hans menguð marxistiskum
hugsjónum. Hann er innblásinn sterkri vand-
lætingu en setur henni þó skorður.
Auðvelt er að fylgja þessu frekar eftir.
Það hefur oft vakið athygli í sambandi við
Laxness að hann lýsir aldrei fyrirmyndar-
ríkinu (utopia) þótt það mætti virðast freist-
andi. I því svipar aðferð hans til starfshátta
þeirra Greene og Mauriac í afstöðu þeirra til
náðarinnar, hann lætur geisla ljóss nokkrum
sinnum seytla niður í myrkrið sem hann
lýsir. Það er djúprætt tvíhyggja í heimsskoð-
un hans sem hefur nú sósíalistiskan botn-
sökkul fyrir akkeri.
Segja mætti Laxness sýni rönguna á fyrir-
myndarríkinu. Þar er að verki nekjandi á-
deila á fjármálabyggingu þjóðfélagsins sem
sigar mönnum hverjum gegn öðrum og hann
afhjúpar hana endanlega. Stórfenglegast er
þessu lýst með Bjarti, hinum íslenzka kot-
bónda í skáldsagnabálknum Sjálfstætt fólk
sem ber hinn tvíræða undirtitil ,,Hetjusaga“.
Þar kennir skyldleika við Islendingasagna-
hefðina þó um leið sé horfið frá henni sem
sést af því að kotbóndi er söguhetjan en það
væri óhugsandi í Islendingasögu. (Hér gleym-
ir greinarhöfundur Bandamannasögu. Þýð.).
I vissum skilningi virðist þetta gert til þess
að grafa undan hinni rótföstu íslenzku hetju-
mynd sem kunn er af fornum sögum og er
fyrirmynd hvers íslendings. En í snilldar-
legri lýsingu rís þetta úr staðbundnum reikn-
ingsskilum upp í gagnrýni á hlífðarlausum
hráskinnaleik fjármálaaflanna að mann-
eskjunum sem reyna í ofvæni að brynja sig
einstaklingshyggju en skortir raunar vopn
að verja sig. Viðbrögð lesarans hvarfla frá
óskoraðri aðdáun á sjálfstæðisþrá kotbónd-
ans til tvíveðrungslegri afstöðu þar sem hann
flöktir milli andstyggðar á Bjarti og lífs-
hætti hans, sem eyðir honum sjálfum og um-
hverfi hans, og tilfinningarinnar um harm-
leikinn sem er fólginn í upplausninni. And-
styggðin er vakin af þjóðfélagsádeilu Lax-
ness, vandlætingu hans, hið mannlega við-
horf Laxness fæðir af sér harmleikinn. Enda
þótt maður kunni að hafa meiri mætur á
Ljósvíkingnum sem heilsteyptu listaverki, þá
er Bjartur í stríði sínu stórbrotnasta lýsingin
í allri listsköpun Laxness á baráttu hins ein-
6