Birtingur - 01.07.1955, Síða 11

— svo við tökum nú hátíðlega til orða — sem
Kristur og Prómóþeus eru leiddir hvor and-
spænis öðrum, ekki í fyrsta sinn að umkomu-
leysi manneskjunnar er teflt gegn mikilleik
hennar. Samræðan er ekki til lykta leidd á
sviði rökdeilunnar. Þar er það ekki hægt.
Svarið fæst er Ólafur lýtur niður að dóttur
sinni og kyssir hana er hún vaknar til sællar
vitundar um nærveru föðurins áður en dauð-
inn kemur. Byggingarsniði þessa kafla sem
er einstæður í verkum Laxness, má líkja við
söguþátt Dostojefskys af yfirrannsóknar-
dómaranum. Ivan Karamazoff lætur yfir-
rannsóknardómarann, sem svarar til fulltrúa
valdsins í Don Carlos eftir Schiller, ásaka
Krist, sem aftur er kominn niður á jörðina.
fyrir að hafa veitt mönnunum það frelsi sem
þeir fá ekki risið undir, í staðinn fyrir brauð
°g hugarró sem þeir þarfnast. Yfirrann-
sóknardómarinn flytur sem kunnugt er á-
kæru sína í langri ræðu yfir Kristi sem hann
hefur látið fangelsa og hótar lífláti. Þar
er ekki samtalið eins og hjá Laxness, rök-
leiðslan á sér stað hið innra, felst í djöful-
legri lýsingu yfirrannsóknardómarans á lífi
Krists á jörðinni. Svar Krists við ákærunni er
það eitt að lúta og kyssa ákærandann. Kær-
leiksverkið þurrkar út ákæruna. Yfirrann-
sóknardómarinn lætur Krist lausan. Hinn síð-
arnefndi hefur sigrað.
Óhætt mun að fullyrða að þarna er örugg-
11 r samanburðargrundvöllur við Laxness.
Líkingin er ljós, það sem milli ber er engu
siður mikilvægt. Laxness skortir fyrst og
fremst djöfulmóð (satanism) Dostojefsk-
ys, það að láta heillast af tvískinnungnum.
Andstæðurnar milli mótherjanna eru eklti
leiddar til lykta. Frammi fyrir auðmjúkum
kærleika Krists leggur Dostojefsky niður
rökleiðslu sína. Hjá Laxness er gefið til kynna
að kærleikur Ólafs til hinnar deyjandi dó;ttur
sé ekki lokastigið. Það er hið eina mannlega
í ómannúðlegri tilveru. I tilveru sem þyrfti
ekki endilega að vera svo ómannúðleg. Við
sjáum hvernig hugsjónamaðurinn bregzt við:
„Örn IJlfar sat hreyfingarlaus hinu meg-
in við rúmið og starði út í fjarska án svip-
brigða eins og þetta kæmi honum ekkert við;
eða eins og það kæmi honum of mikið við
til þess að hann vildi sjá það.“
Þetta er mótvægi við Ólafi. En það er ekki
ljóst hvort heldur harðneskja hugsjóna-
mannsins eða einskær neitun að sætta sig
við þjáninguna ráða viðbrögðum hans. Hann
stendur framandi andspænis því sem fram
fer enda þótt hann hafi á réttu að standa.
Ólafur lifir atburðinn í tilfinningum sínum
jafnvel þótt hann hafi rangt fyrir sér. Skoð-
un hans á manneskjunni er sprottin úr því
þjóðfélagi sem þarf að bylta.
3.
í Sjálfstæðu fólki þræðir Laxness leið
Bjarts frá sjálfshyggju einstaklingsins til
þess er lífsháttur hans er sundurtættur og
hann finnur til samúðarinnar sem opnar nýj-
ar leiðir. I skáldsögunum um Ólaf Kárason
byggir höfundurinn á þessari frumstæðu fé-
lagskennd. Ólafur leitast aldrei við að hefja
sjálfan sig og lifir lífinu í auðmýkt og lætur
undan síga fyrir öllum átökum. Hann sættir
sig við að níðzt er á honum og hefur sig ekki
í að heimta rétt sinn þegar á honum er
troðið. Með því að þrautplægja viðfangs-
efnið svo að Ólafur ferst þrátt fyrir auðmýkt
sína, hreinleika sinn, nær Laxness enn rík-
ari vandlætingaráhrifum en áður. Jafnframt
rekur Laxness annan þráð, lýsir hinu ein-
mana skáldi sem píslarvotti er þjáist í því
þjóðfélagi, þar sem hans hlutverk er að taka
á sig þjáninguna. I upphafi skáldsagnabálks-
ins fer lesandinn að halda að líf Ólafs muni
öðlast hreint trúarlegt innihald. Hann er
sveitarlimur i greipum vandalausra sem