Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2011, Page 10

8
Helgi Haraldsson
og þær kröfur sem hann setti fram um gerð orðabóka stuðluðu mjög að
breyttu mati á og viðhorfi gagnvart lexíkógrafíu, þótt sá róður væri þung-
ur. Jafnvel enn þann dag í dag gætir stundum vanmats og jafnvel fordóma
í þessum efnum. Sú afstaða byggir á frumstæðum og ófullburða orðabók-
um og ber vitni um vanþekkingu á fullburða orðabókafræði.
Kröfur Valerijs Berkovs til viðhlítandi tvímálaorðabókar eru m.a. þessar:
• Auk merkingarlegra jafnheita skal gera beygingu og setningartengsl-
um orða full skil.
• Merkingarliðir skulu glöggt aðgreindir og skilgreindir.
• Sérnöfn sem þýðingu hafa fyrir málnotkun viðfangsmáls skulu tekin
með og útskýrð eftir þörfum. Oft fylgja slíkum sérnöfnum nota-
drjúg lýsingarorð o.fl. Sérstakan gaum þarf að gefa að viðloðsmerk-
ingum (konnótasjónum).
Hér eins og víðar gætir þess sjónarmiðs Berkovs að tvímálaorðabók eigi að
vera brú milli tveggja menningarheima. Þess vegna er bæði í rússnesk-
norskri orðabók hans sem og norsk-rússneskri mikið af alfræðilegum
útskýringum sem mikill fengur er að. I þessu sambandi má nefna áhuga
Berkovs á fleygum orðum sem oft tengjast sögu og sérkennum þjóðlífs og
hugmyndaheims viðkomandi þjóðar. Þetta ber þýðendum öðrum fremur
að hafa hugfast (sbr. grein hans um orðabækur og þjóðmenningu 1974).
Islenskt mál og menning var Berkov stöðugt undrunar- og rannsóknar-
efni, sbr. heitið á grein hans ‘Furður forníslenskrar menningar’ (Zagadki
drevneislandskoj kul’tury) í safnriti er nefndist ‘Bókmenntir í spegli tímans’
(gefið út af Pétursborgarháskóla 1999). Hann reit líka um merkingu aftur-
beygðra sagna í forníslensku og nútíma norsku, sterk lýsingarorð með
nafnorðum með viðskeyttum greini í íslensku, íslenskar þýðingar alþjóða-
orða og íslenska nýyrðasmíð.
Oft er það svo að þeir sem skrifa fræðilega um orðabækur semja ekki
orðabækur sjálfir — og öfugt. í starfi Berkovs héldust þessir tveir þættir í
hendur. í orðabókagerð sinni hvikar hann hvergi frá þeim forsendum sem
sem hann setti sér og orðabókagerð yfirleitt (sjá t.d. grein hans frá 1990 í
ritaskrá hér á eftir).
Með tölvuvæðingu vorra tíma er að hefjast bylting í lexíkógrafíu. Fjár-
mögnun, rými, tímamörk o.fl. setja pappírsorðabókum rammar skorður.
Ráðstöfunarrými á Alnetinu er hins vegar því sem næst ótæmandi: unnt
er að tilgreina beygingu, tengslagildi, orðastæður og notkunardæmi að vild
og hlusta á réttan framburð. Þær takmarkanir sem pappírsorðabókum eru
settar og lausn á þeim vanda sem þeim tengist voru snar þáttur í aðferða-