Vera - 01.07.1988, Qupperneq 6

,/En þori ég, vil ég, get ég? Jé, ég þori, get og vil/
Þetta sungu íslenskar konurfullum hélsi ó Lækjartorgi
fyrir 13 árum og þær létu ekki sitja við orðin tóm. At-
hafnirfylgdu í kjölfarið. Kona var kosin forseti fimm ár-
um síðar, sérframboð kvenna voru endurvakin árið
1982 og ef marka má skoðanakannanir sópar
Kvennalistinn nú að sér fylgi. Er nema von að heimur-
inn spyrji í forundran hvað sé eiginlega á ferðinni
þarna norðurfrá; hvað það sé sem gefi íslenskum kon-
um meiri kraft og þor en gerist og gengur á sama
menningarsvæði. Er hugmyndin um sterku og frjálsu
sögualdarkonurnar ef til vill sönn þrátt fyrir allt?
Eg mun ekki geta svarað þessum spurningum svo
að óyggjandi sé en ætla samt að leita svara við þeim
og koma með nokkrar tilgátur. Það er vissulega eðli-
legt að spurt sé ekki síst þegar haft er í huga að sér-
framboð kvenna hafa verið reynd í grannlöndum
okkar s.s. Danmörku, Noregi, Svíþjóð og Englandi,
en hvergi hlotið stuðning svo að orð sé á gerandi og
/\ [”) aldrei komið manni að. Þessartilraunir voru gerðará
J I Cr\r\Mf\ árunum 1908—1937 á þeim tíma (til 1926) sem
framboðshreyfing kvenna á Islandi sópaði að sér
fylgi bæði í sveitarstjórnar- og Alþingiskosningum.
Auður Styrkársdóttir segir í riti sínu um kvennafram-
boðin fyrri að hugmyndir um sérframboð kvenna hafi
[| I /\ [") r /\ D komið upp snemma á fyrra skeiði kvenréttindabar-
L/J/VI\I / il\ áttunnar en velgengni íslenskra kvenna sé einsdæmi
í gjörvallri sögu kvenréttindahreyfinga. Skýringarnar
er ekki bara að finna í fámenninu og óljósri flokka-
skipan heldur hlýtur hér meira að liggja að baki. Það
mun líka vera einsdæmi í heiminum að konur fái kosn-
ingarétt óumbeðið — nema á Islandi. Það var árið
1882 að formæðrum okkar var veittur takmarkaður
kosningaréttur til sveitarstjórna áður en þær settu
fram um það formlegar kröfur. Það gerðu þær ekki
fyrr en á Þingvallafundinum sex árum síðar. Enn má
benda á að ísl. konur hefðu hlotið kjörgengi til bæj-
ar- og sveitarstjórna og rýmkaðan kosningarétt miklu
fyrr en raun varð á ef konungur hefði ekki sífellt fellt
frumvörp þar að lútandi með þeim rökstuðningi að
slík réttindi hefðu konur hvergi (grenndinni og hefðu
ekki beðið um þau sjálfar.')
Allt bendir þetta til að eitthvað sé hæft ( goðsög-
unni um sterku konurnar á Islandi. Það var greinilega
tekið mark á konum fyrir 100 árum, það var hlustað
á þær og þeim treyst. Og þetta traust náði talsvert
út fyrir raðir kvenna. Það sama virðist vera að gerast
núna, þriðjungur íslenskra kjósenda hefur meiri trú ó
pólitík Kvennalistans en hefðbundinni karlapólitík.
Það leikur tæpast á tveim tungum að kvennafram-
boðin fyrri hafi verið verulegur hvati að kvennafram-
boðunum núna. Samt hefur sagan þagað vandlega
um þau. Ég og stallsystur mínar í kvennabaráttu
höfðum ekki hugmynd um þau fyrr en eftir 1970. Það
er hægt að Ijúga miklu með þögninni. Þessi eldri
framboð voru vissulega heimssöguleg eins og áður
segir. íslenskar konur buðu fram sérstaka kvennalista
samfelltí 18 ár, frá 1908 til 1926. Fylgið varmestfyrst
en fór síðan minnkandi og var ekki nema 3.5% í Al-
þingiskosningunum 1926. Mest var það í bæjar-
stjórnarkosningunum í Reykjavík 1908, 27.6%. Kon-
urnar voru greinilega ekki bangnar á þessu fyrra
skeiði kvennabaráttunnar. Þær sögðu fullum fetum
að körlum væri ekki treystandi fyrir málefnum
kvenna, þeir hefðu ekki sinnt þeim hingað til og hvers
vegna þá ekki að treysta á sjálfar sig. Og það gerðu
þær — lengi vel.2)
Kvennamenning á þjóðveldisöld
Nú langar mig til að bregða mér talsvert langt aft-
urítímann eða allt afturá landnámsöld. Ffelga Kress
hefur sett fram þá kenningu að á þjóðveldisöld hafi
verið tiltölulega öflug kvennamenning sem smám
saman lét undan síga einkum með tilkomu kristni í
landið.3) Þetta er sjálfsagt rétt, annars hefðu tæpast
orðið til þær lifandi og sterku konur í íslendingasög-
unum sem úir og grúir af og sem hafa verið konum á
íslandi fyrirmyndir allt fram á þennan dag. Sam-
kvæmt hefðbundinni íslandssögu voru landnáms-
mennirnir aðallega norrænir víkingar, villtir og trylltir
sjóræningjar sem engu eirðu og skildu eftir sig slóð
fallinna og særðra hvar sem þeir fóru. Uppáhalds-
iðja þeirra, eins og hermanna er siður, var að
nauðga konum í óvinalandi og meiða börn svo að í
fljótu bragði virðist þetta ekki vera kjörinn vettvangur
fyrir kvennamenningu. Þó er hér ekki allt sem sýnist.
Norrænar konur höfðu trúlega talsvert sterka stöðu
þrátt fyrir allt vegna þess að þær voru svo nauðsyn-
legar fyrir samfélagið.
Auk þess að sjá um matar- og fatagerð, lækningar
og ræktun heima fyrir eins og miðaldakonur gerðu
hvarvetna sáu víkingakonurnar um búin meðan karl-
arnir voru að herja. Þær voru því bæði bændur og
framkvæmdastjórar og allt gat oltið á stjórn þeirra.
Þetta gilti ekki aðeins um norrænar konur heldur kon-
ur um alla Evrópu á hámiðöldum sem er sögusviðið
sem hér um ræðir. Þá stóð kvennamenning með mikl-
um blóma í Frakklandi, Bretlandi, Skotlandi, írlandi,
Þýskalandi og á Niðurlöndum. Þetta voru kristin
samfélög þar sem fjölskyldan var sterkasta stofnun-
in, miðstýring valdsins var lítil og völd kvenna og
áhrif mikil. Sérstaklega voru nunnur og abbadísir
áhrifamiklar. Sumar stýrðu heilu héröðunum og vel-
ferð almennings var í þeirra höndum. Þær stofnuðu
og ráku skóla bæði fyrir pilta og stúlkur og höfðu
sína eigin dómstóla. Þær þjálfuðu meira að segja
hermenn fyrir kónginn. Nunnur kenndu líka í skólum
fyrir karlmenn og Isleifur Gissurarson, fyrsti íslenski
biskupinn sem lærði I Þýskalandi hafði kvenkennara.
Síðari tíma sagnaritarar breyttu hins vegar nafni
hennar í karlmannsnafn. Konur voru líka framarlega
íbókmenntum og listum. Horswitha af Gundersheim
var t.d. afkastamikill rithöfundur og eina leikrita-
skáldið sem eitthvað kvað að í Evrópu í 500 ár eða
þar til Shakespeare kom fram á sjónarsviðið. Þessi
góði timi fyrir konur stóð samfleytt í um 500 ár eða
frá því um 700 til 1200. Það er því mikið öfugmæli
þegar talað er um hinar myrku miðaldir. Þær voru
ekki myrkar fyrir konur a.m.k. ekki fyrr en á síðmið-
öldum þegar kvennaofsóknirnar hófust.4)
Okkur Islendingum er svo tamt að líta á sögu okkar
fyrstu aldirnar sem einangrað fyrirbæri og úr tengsl-
um við sögu og menningu Evrópu að öðru leyti. Ég
held að þessi söguskoðun sé röng, Island hefur alltaf
verið í góðum tengslum við umheiminn og þeirri hug-
mynd sem raunar er ekki ný, vex óðum fylgi að
byggð á islandi sé talsvert eldri en sagan kennir. Hið
sama mun vera að gerast í Skandinavíu, þar sem
saga norrænna þjóða er að lengjast. Það er margt
sem styður tilgátuna um byggð hér fyrir landnáms-
öld. Margar fornleifar hér á landi hafa verið greind-
ar eldri en frá landnámsöld og bent hefur verið á að
ótrúlega stuttan tíma tók að koma hér upp bústofni
og fullbyggja landið, eða aðeins um 60 ár. Einnig

6