Fréttatíminn - 21.04.2011, Blaðsíða 14

F
ormenn st jórnmála-
flokka eru valdamiklir,
ekki síst í ríkisstjórnar-
samstarfi. Þingmenn
eiga mikið undir valdi
þeirra, t.d. þegar að tilnefningum
í ráðherrastóla kemur, þótt flokks-
formenn þurfi auðvitað á hverjum
tíma að taka tillit til margs konar
hagsmuna við slíkt val.
Pólitík er hins vegar undarleg
tík. Valdatími þeirra sem komast til
æðstu metorða í flokkunum er mis-
langur. Sumir sitja lengi, aðrir skem-
ur og stöku formenn mjög stutt. Þá
fyrst standa flokksformenn frammi
fyrir vanda þegar þeir verða fyrrver-
andi enda hætta þeir oftar en ekki á
þingi í framhaldi þess. Sumir hinna
eldri ljúka þar með starfsævinni.
Aðrir eru á besta aldri en gengur
stundum illa að fá starf, að minnsta
kosti það sem talist getur við hæfi
þeirra sem gegnt hafa æðstu emb-
ættum í þágu þjóðar sinnar. Þá
kemur kerfið gjarna til hjálpar.
Laus sendiherra- eða bankastjóra-
staða dúkkar upp – eða gerði það.
Spurning er hins vegar hvort þessi
kerfishjálp sé liðin tíð. Þeir formenn
stjórnmálaflokka sem látið hafa af
störfum í seinni tíð virðast síður
hafa notið kerfisaðstoðar en þeir
sem áður leiddu flokkana.
Sama gildir um sendiherrastöð-
urnar. Fátítt er í seinni tíð að fyrr-
verandi stjórnmálamenn fái sendi-
herrastöður.
Fróðlegt er að skoða söguna hvað
þetta varðar og líta þá til fjórflokks-
ins, svokallaða. Hér verður litið til
formanna stjórnmálaflokkanna og
horft tvo til fjóra áratugi aftur í tím-
ann – og stundum aðeins lengra.
Enn fremur verður litið til stöku
varaformanns þessara flokka enda
fengu sumir þeirra „feit“ embætti
að loknum stjórnmálaferli. Með fjór-
flokknum er átt við Sjálfstæðisflokk-
inn, sem um áratugabil hefur verið
helsti valdaflokkur hérlendis, Fram-
sóknarflokkinn sem lengst af tutt-
ugstu öldinni var mjög valdamikill,
enda var oft talað um helminga-
skipti Sjálfstæðisflokksins og Fram-
sóknarflokksins, Alþýðuflokkinn og
arftaka hans, Samfylkinguna, og
VG og forvera þess flokks, Alþýðu-
bandalagið.
Sjálfstæðisflokkurinn
Frá stofnun Sjálfstæðisflokksins
hafa níu menn gegnt embætti for-
manns. Jón Þorláksson lagði þar lín-
ur því auk formennskunnar gegndi
hann á sinni tíð borgarstjóraemb-
ætti í Reykjavík og varð forsætis-
ráðherra. Raunar hafa allir formenn
Sjálfstæðisflokksins orðið forsætis-
ráðherrar, að núverandi formanni
undanskildum, en hann hefur setið
stutt á þeim valdastóli.
Fyrstu formenn Sjálfstæðisflokks-
ins, Jón, Ólafur Thors og Bjarni
Benediktsson fóru ekki í önnur
embætti eftir sína formennskutíð.
Jón lét af formennsku af heilsufars-
ástæðum í október 1934 og lést
hálfu ári síðar. Ólafur Thors hefur
manna lengst verið formaður Sjálf-
stæðisflokksins. Hann hætti líka
af heilsufarsástæðum sem flokks-
formaður og forsætisráðherra 1963
og lést 1964. Bjarni Benediktsson
var í embætti forsætisráðherra og
flokksformanns þegar hann lést
í eldsvoða árið 1970. Jóhann Haf-
stein var formaður á árunum 1970 til
Eru „feit“ ríkisembætti fyrrver-
andi stjórnmálaforingja liðin tíð?
Fyrrverandi formenn og varaformenn stjórnmálaflokka virðast
síður fá há embætti á heimaslóð á vegum ríkisins en áður.
Sama gildir um sendiherrastöðurnar. Þar verður ekki séð að
fyrrverandi stjórnmálamenn eigi lengur skjól. Jónas Haraldsson
horfir nokkra áratugi aftur í tímann.
1973 þegar hann sagði af sér vegna
heilsubrests. Hann var bankastjóri
Útvegsbankans um árabil samhliða
þingmennsku.
„Feit“ embætti þriggja;
Geirs, Þorsteins og Davíðs
Þá koma þrír formenn Sjálfstæðis-
flokksins í röð sem allir fengu há
embætti á vegum ríkisins eftir að
formanns- og eftir atvikum ráð-
herratíð þeirra lauk. Fyrstur í þeirri
röð er Geir Hallgrímsson sem var
formaður frá 1973 til 1983. Hann
var forsætisráðherra 1974-78 og
utanríkisráðherra 1983-86. Þá tók
hann við stöðu seðlabankastjóra
og gegndi henni til dauðadags, árið
1990.
Arftaki Geirs var Þorsteinn Páls-
son. Hann var flokksformaður frá
1983-91. Þorsteinn var forsætisráð-
herra 1987-88. Hann gegndi síðan
öðrum ráðherraembættum frá 1991
til 1999 en varð sendiherra að lokn-
um stjórnmálaferli á árunum 1999
til 2005, fyrst í London og síðar í
Kaupmannahöfn. Þorsteinn varð
síðar ritstjóri Fréttablaðsins.
Davíð Oddsson var formaður Sjálf-
stæðisflokksins frá 1991 til 2005.
Hann var forsætisráðherra lengst
af því tímabili en utanríkisráðherra
síðasta árið. Að loknum stjórnmála-
ferli varð Davíð seðlabankastjóri, frá
árinu 2005 til 2009. Hann er nú rit-
stjóri Morgunblaðsins.
Geir H. Haarde var formaður
Sjálfstæðisflokksins frá 2006 til
2009, forsætisráðherra og áður ut-
anríkis- og fjármálaráðherra. Hann
hætti af heilsufarsástæðum.
Bjarni Benediktsson hefur verið
formaður Sjálfstæðisflokksins frá
2009.
Varaformennirnir Gunnar
og Friðrik
Af varaformönnum Sjálfstæðis-
flokksins má nefna Friðrik Sophus-
son, sem gegndi því embætti í tví-
gang, frá 1981-89 og aftur 1991-99.
Hann varð forstjóri Landsvirkjunar
eftir að stjórnmálaferli lauk.
Þá er ógetið Gunnars Thorodd-
sen, sem einnig var varaformaður í
tvígang, frá 1961-65 og 1974-81, en
hann var sendiherra í Danmörku
1965-69. Gunnar var einnig laga-
prófessor og hæstaréttardómari.
Hann gegndi ráðherraembættum
og varð forsætisráðherra sem
varaformaður Sjálfstæðisflokksins
1980-83, í óþökk meirihluta flokks-
ins.
Framsóknarflokkurinn
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson
var kjörinn formaður Framsóknar-
flokksins árið 2009 og endurnýjaði
umboð sitt með „rússneskri“ kosn-
ingu á dögunum. Á undan honum
sátu þrír formenn afar stutt í emb-
ætti. Forveri Sigmundar Davíðs var
Valgerður Sverrisdóttir sem gegndi
formennskunni frá 2008-2009. Hún
var áður ráðherra flokksins um ára-
bil en hefur ekki gegnt opinberum
embættum eftir að stjórnmálaferl-
inum lauk. Guðni Ágústsson var
formaður 2007-2008. Hann var áður
ráðherra um árabil en hefur ekki
gegnt opinberum störfum eftir að
stjórnmálaferlinum lauk. Jón Sig-
urðsson var formaður í stuttan tíma
á undan Guðna, 2006-2007, og ráð-
herra á sama tíma. Hann hefur ekki
gegnt opinberum embættum eftir að
stuttum stjórnmálaferli lauk en var
seðlabankastjóri fyrir þann feril, frá
2003-2006.
Tveir forverar þessara framsókn-
arformanna gegndu formennsku
til muna lengur. Halldór Ásgríms-
son var formaður frá 1994 til 2006,
jafnframt því sem hann var forsæt-
isráðherra og gegndi öðrum ráð-
herraembættum. Að loknum stjórn-
málaferli, þ.e. í ársbyrjun 2007, tók
hann við sem framkvæmdastjóri
Norrænu ráðherranefndarinnar og
gegnir því starfi enn.
Steingrímur Hermannsson var
formaður Framsóknarflokksins frá
1979 til 1994, forsætisráðherra og
gegndi auk þess öðrum ráðherra-
embættum. Hann varð seðlabanka-
stjóri að loknum stjórnmálaferli, frá
1994-98.
Sé litið aftar í tímann má nefna
að formenn flokksins á árabilinu
1944 til 1979, Hermann Jónasson,
Eysteinn Jónsson og Ólafur Jóhann-
esson, gegndu ekki opinberum emb-
ættum að lokinni formennsku. Ey-
steinn var lengi ráðherra og bæði
Ólafur og Hermann gegndu emb-
ætti forsætisráðherra oftar en einu
sinni.
Varaformennirnir Finnur
og Guðmundur
Dæmi eru um að varaformenn Fram-
sóknarflokksins hafi farið í vel met-
in ríkisembætti að lokinni stjórn-
málaþátttöku. Þar má nefna Finn
Efri lína f.v.: Geir Hallgrímsson, Þorsteinn Pálsson, Davíð Oddsson, Friðrik Sophusson, Gunnar Thoroddsen, Halldór Ásgrímsson, Steingrímur Hermannsson, Finnur Ingólfsson. Neðri lína f.v.: Guðmundur Bjarnason, Jón
Baldvin Hannibalsson ,Kjartan Jóhannsson, Benedikt Gröndal, Guðmundur Árni Stefánsson, Guðmundur Í. Guðmundsson, Margrét Frímannsdóttir, Svavar Gestsson.
14 úttekt Helgin 21.-24. apríl 2011