Dagfari - 01.11.2006, Side 20

Efnavopn eru elsti flokkur svokallaðra gereyðingar-
vopna. Hinir eru sýklavopn, kjarnavopn og
geislavopn. Samkvæmt skilgreiningu efnavopna-
sáttmálans sem undirritaður var í den Haag árið 1993
er efnahernaður „hvers konar hernaður þar sem
eituráhrif efna eru notuð til drepa óvininn, særa hann
eða gera hann óhæfan til átaka.“ Efnahernaður er því
ólíkur venjulegum hernaði að því leyti að máttur
vopnanna felst ekki í sprengikrafti efnanna heldur
efnahvörfum þeirra við ýmsa hluta líkamans.
Saga efnavopna
Elsta gerð efnavopna er vafalítið eitraðir örvaroddar
en dæmi eru til um notkun þeirra á steinöld, þó
einkum til veiða. Ýmiss konar eiturgas hefur einnig
verið notað um langa hríð, til dæmis hafa fundist um
3000 ára gamlar kínverskar uppskriftir að eitruðum
eða ertandi gufum til nota i hernaði. Elstu heimildir
um skipulegan efnahernað á Vesturlöndum eru frá
stríði Aþeninga og Kirrumanna um yfirráð
Salamiseyju í upphafi 6. aldar f.Kr.b. en þá mun
lögspekingurinn Sólon hafa mengað drykkjarvatn
Kirrumanna með rótum jólarósar með þeim
afleiðingum að þeir fengu allir niðurgang. Einnig
munu Spörtumenn hafa notað brennisteinsgufur í
umsátrum um borgir Aþeninga í Pelopsskagastríðinu.
Efnahernaður þótti ófinn eða óheiðarlegur þegar í
fornöld, meðal annars fordæmdu Rómverjar þá
varnaraðferð ýmissa germanskra ættflokka að eitra
brunna á undanhaldi og töldu að stríða ætti með
vopnum ekki eitri (armis bella non venenis geri).
efnasamsetning taugagass •
^ Æ ^ m
f - \ * # W w
j n
m •
Á miðöldum varð ekki mikil breyting á efnahernaði en
gullgerðarmenn og hugsuðir endurreisnartímans
þróuðu ýmsar gerðir efnavopna, þótt þeim væri ekki
beitt skipulega. Meðal þeirra sem þar lögðu hönd á
plóg var Leonardo da Vinci, sem stakk upp á að búa
til duftsprengjur úr arsensúlfíði og koparasetati og
þeyta þeim um borð í óvinaskip. Ýmsar tegundir
skeyta með eitraðri fyllingu urðu svo til á næstu
öldum: í umsátrinu um Groningen 1672, lét
biskupinn af Munster mylja völvuauga saman við
sprengihleðslur sínar í þeim tilgangi að mynda
eitraðar gufur. Breski efnafræðingurinn Lyon Playfair
stakk upp á að fylla kúlur af blásýru og skjóta þeim á
skip í Krímstríðinu, en herstjórnin lagðist gegn því (þó
leyfði sama herstjórn notkun eitraðra brennisteins-
gufa í umsátrinu um Sevastópól) og eins fór í banda-
ríska þrælastríðinu þegar kennarinn John Doughty
stakk upp á að skjóta fljótandi klór á Suðurríkja-
menn.
Segja má að skipuleg notkun efnavopna í hernaði hafi
hafist í fyrri heimsstyrjöldinni. Frakkar höfóu heima
fyrir dreift æstum múgi með táragasi (xýlýlbrómíði) og
beittu því einnig gegn Þjóðverjum í ágúst 1914.
Þjóðverjar svöruðu með táragasárás tveimur
mánuðum síðar en gengu lengra næsta vor og losuðu
(að ráði Fritz Haber) klórgas út í andrúmsloftið þegar
vindurinn stóð á herbúðir óvinanna við Ypres. Ólíkt
táragasinu sem er skammvirkt og ertandi, brennir
klórinn öndunarveginn og getur því valdið köfnun.
Síðar sama ár hugkvæmdist Frökkum (raunar var það
Victor Grignard) að fylla skeyti af fosgeni og skjóta
þeim á þýska herinn. Fosgen er eitraðra en klór en
hefur svipuð áhrif á líkamann, þó er það seinvirkara
þannig að einkennin koma ekki í ljós fyrr en eftir
sólarhring. Enn banvænna var þó sinnepsgasið sem
Þjóðverjar beittu fyrst við Ypres sumarið 1917, en það
veldur bruna og blöðrumyndun á hörundi þeirra sem
fyrir því verða. Til samans er talið að rúm 50.000 tonn
af eiturgasi hafi veriö notuð í heimsstyrjöldinni og að
það hafi drepið um 85.000 og sært tæplega 1.200.000
manns.
í lok styrjaldarinnar höfðu flestar stríðsþjóðir komið
sér upp talsverðum birgðum efnavopna sem var áfram
beitt í öðrum heimshlutum þótt Evrópuþjóðirnar sam-
mæltust um að nota þær ekki hver á aðra. Þannig
notuðu Bretar sinnepsgas og fleiri efnavopn gegn
20 Dagfari • nóvember2006