Bændablaðið - 24.01.2013, Blaðsíða 24

24 Bændablaðið | Fimmtudagur 24. janúar 2013
Heimildarmyndin Hvellur
verður frumsýnd í kvöld í Bíó
Paradís. Í myndinni er fjallað
um þann einstaka atburð þegar
bændur í Suður-Þingeyjarsýslu
tóku sig saman og sprengdu
Miðkvíslarstíflu efst í Laxá
25. ágúst 1970. Sprengingin er
afdrifaríkasti atburðurinn í svo-
kallaðri Laxárdeilu, sem stóð á
árunum 1968 til 1973 og snerist
um áætlanir framkvæmdaaðila
sem lutu að því að byggja tæp-
lega sextíu metra háa stíflu í Laxá
með tilheyrandi vatnaflutningum.
Lífríki Mývatns og Laxár hefði
beðið óbætanlegan skaða af hefðu
áætlanirnar náð fram að ganga og
sömuleiðis hefði byggð í Laxárdal
lagst af.
Fjöldi bænda fór í skjóli myrkurs
að stíflunni í Miðkvísl, en boð höfðu
verið látin út ganga við jarðarför
á Skútustöðum fyrr um daginn. Í
myndinni kemur í fyrsta skipti fram
hverjir það voru sem sprengdu, en
þrír menn sprengdu stífluna við
Miðkvísl. Voru það þeir Guðmundur
Jónsson á Hofsstöðum og Sigurgeir
Pétursson á Gautlöndum, sem báðir
eru látnir. Þriðji maðurinn var
Arngrímur Geirsson í Álftagerði
og er hulunni nú svipt af leyndar-
máli sem varðveitt hefur verið í rúm
42 ár. Í myndinni er það jafnframt
staðfest að dýnamítið sem notað var
til að sprengja stífluna var í eigu
framkvæmdaaðila stíflugerðarinnar.
Hápunktur í langri deilu
Grímur Hákonarson er leikstjóri
myndarinnar, sem framleidd er
af Ground Control Productions.
Bændablaðið hitti Grím og ræddi
við hann um Hvell, atburðinn og
verkefnið. Grímur segir að um margt
sé deilan um virkjun Laxár einstæð.
„Þetta er margra ára deila sem stóð
þarna yfir. Mér þykir þetta um margt
sambærilegt við Kárahnjúkamálið ef
við berum þetta saman við eitthvað
sem er nær okkur í tíma. Sprenging
stíflunnar er hins vegar auðvitað
hápunkturinn, hún er þungamiðjan
í myndinni. Þetta er auðvitað mjög
stór aðgerð, að sprengja mannvirki
niður. Stemmingin sem var þarna
finnst mér líka vera svipuð og var
í búsáhaldabyltingunni, sú stemm-
ing hefði getað leitt af sér eitthvað
svipað og þessa aðgerð Mývetninga
1970. Það var almenn andstaða og
reiði í garð virkjunaraðilanna. Á
þessum tíma var ekki mikið verið
að spyrja heimamenn, umhverfismat
var ekki til. Það þótti sjálfsagt mál
að byggja stíflur og menn voru ekki
að pæla í andstöðu heimamanna.“
Stórir karakterar í Mývatnssveit
Grímur segir að virkjunarsinnar
hafi ekki hitt á besta stað á landinu
til að standa í deilu af þessu tagi.
Félagsleg samstaða Mývetninga hafi
verið mikil og þeir hafi ekki látið
bjóða sér að traðkað væri á þeim
með þeim hætti sem til stóð. „Í
Mývatnssveit voru stórir karakterar.
Það hefur alltaf verið mikil sam-
félagsleg meðvitund og félagsþroski
í Þingeyjarsýslum. Þarna voru upp-
lýstir menn, víðlesnir og vel að sér í
þjóðfélagsmálum, lögfræði jafnvel.
Þetta var kannski versti staðurinn á
landinu fyrir virkjunarsinna til að
taka þennan slag. Menn létu ekki
óátalið að það væri vaðið yfir þá.
Það var almenn samstaða heima-
manna sem gerði það að verkum að
þetta gat orðið að veruleika.“
Samstaða heimamanna hélt
Að mati Gríms er einna merkilegast
hversu sterkur samtakamátturinn var
meðal heimamanna. 113 manns
lýstu aðild að verkinu á hendur sér
og 65 voru ákærðir og hlutu dóma,
þó ekki þunga. Aldrei komst upp,
fyrr en nú, hverjir það voru sem
raunverulega sprengdu og samstaða
heimamanna brást aldrei í gegnum
árin. „Þetta er einmitt stórmerkilegt
og við komum mikið inn á það í
myndinni. Það er fólk í sveitinni
sjálfri sem veit ekki hverjir það
voru sem að stóðu að þessu, auð-
vitað sérstaklega yngra fólk. Það
var kannski ekki rætt svo mikið um
málið, það ríkti ákveðin bannhelgi
yfir því enda var um dómsmál að
ræða. Það er hins vegar fyrnt núna
og því eru menn kannski tilbúnir
að koma fram í dagsljósið. Myndin
er fyrst og fremst um fólkið þarna í
Mývatnssveit og að einhverju leyti
líf þess í dag, ekki síður en atburðina
fyrir rúmum fjörutíu árum. Við feng-
um heldur ekki neina álitsgjafa að
sunnan eða neitt slíkt, þarna er bara
talað við heimamenn. Við reyndum
að finna þá sem studdu virkjunina
eða stóðu að henni en það reyndist
erfitt og á endanum varð þetta bara
mynd um þá sem komu að þessari
aðgerð.“
Hik í fyrstu
Vinna að gerð myndarinnar hófst
árið 2008, þegar byrjað var að kanna
hug heimamanna í Mývatnssveit
varðandi gerð hennar. Myndin
var svo tekin upp sumarið 2010.
„Í fyrstu ferðinni var fólk svona
hugsi yfir þessu, sumum fannst
þetta gamalt mál og margir dánir
þannig að það væri nú kannski ekki
ástæða til að fara að grafa í þessu.
Þegar við komum svo aftur voru
heimamenn augljóslega búnir að
tala sig saman og tilbúnir að koma
fram á þessum tímapunkti. Það hefur
alltaf hvílt leynd yfir því sem gerðist
þarna, yfir því hverjir þarna voru
að verki. Upphaflega átti ekki að
sprengja, menn töldu að þetta væri
jarðvegsstífla og ætluðu að ryðja í
hana skarð. Það varð svo auðvitað
lögreglurannsókn á eftir og reynt
að finna sökudólgana. 113 bændur
lýstu sig ábyrga, ýmist fyrir að
hafa sprengt eða veitt liðsinni sitt,
og á því byggðist vörnin. Lögreglu
tókst ekki að finna þann eða þá sem
sprengdu. Menn voru svo dæmdir í
skilorðsbundið fangelsi eða sektar-
greiðslu sem aldrei kom til að yrði
greidd,“ segir Grímur.
Hafði í för með sér
hugarfarsbreytingu
Stundum er talað um sprenginguna í
Miðkvísl sem upphaf náttúruverndar
Heimildarmyndin Hvellur, um sprengingu Miðkvíslarstíflu, frumsýnd í kvöld:
Upphaf náttúruverndar á Íslandi
– þögnin rofin í fyrsta skipti í myndinni um hverjir sprengdu stífluna
Frá mótmælunum við Laxá.
Grímur Hákonarson leikstjóri. Mynd / fr