Bændablaðið - 24.01.2013, Blaðsíða 27

27Bændablaðið | Fimmtudagur 24. janúar 2013
Dýrafræðingar hafa starfað í ríf-
lega fjóra áratugi við sníkjudýra-
rannsóknir á Tilrauna stöðinni að
Keldum. Lengst af hafa starfs-
mennirnir verið þrír. Nú er einn
þeirra að fara á eftirlaun og
farið er að styttast í starfslok hjá
hinum tveimur. Því er brýnt að
huga að endurnýjun á sérfræð-
ingum í faginu. Slík endurnýjun
er ekki í augsýn og hætta er á að
mikilvæg sérþekking og áratuga
reynsla við greiningar á sníkju-
dýrum fari forgörðum en verði
ekki miðlað til næstu kynslóðar.
Fjölbreytt viðfangsefni
Á liðnum áratugum hafa viðfangs-
efni dýrafræðinga að Keldum sem
stunda rannsóknir á sníkjudýrum og
sjúkdómum af þeirra völdum verið
fjölbreytt. Fyrst í stað var áhersla
lögð á rannsóknir á sníkjudýrum
sauðfjár, nautgripa og hrossa og
áhrifum þeirra á þrif, auk þess sem
gerðar voru tilraunir með ormalyf.
Fljótlega var einnig farið að gefa
gaum að sníkjudýrum í gæludýr-
um, einkum hundum og köttum.
Einnig voru sníkjudýr ferskvatns-
fiska rannsökuð strax á áttunda
áratugnum. Síðar beindust rann-
sóknir í auknum mæli að ýmsum
eldisdýrum á landi (alifuglum,
svínum, loðdýrum), villtum spen-
dýrum (hreindýrum, mink, mel-
rakka, ísbirni, músum og rottum),
og fuglum (m.a. rjúpu, fálka og
ýmsum andfuglum). Þá hefur rann-
sóknarhópur á Keldum um árabil
rannsakað sníkjulífverur í sjávar-
dýrum, einkum í villtum þorski og
eldisþorski. Í öllum þessum rann-
sóknum hafa athuganirnar beinst
að því að greina tegundirnar sem
í hlut eiga, og í mörgum tilfellum
að rannsaka meinvirkni þeirra og
kanna leiðir til að stemma stigu við
skaða af þeirra völdum.
Um árabil sáu dýrafræðingar á
Keldum um greiningar á sníkjudýr-
um í fólki. Um var að ræða þjónustu
við sjúkrahús og heilsu gæslu. Þessi
þáttur starfseminnar hefur nú verið
fluttur á Landspítalann. Meðan
greiningar á manna sníkjudýrum
voru á forræði Keldna voru rann-
sóknir meðal annars gerðar á njálg-
sýkingum í leikskóla- og grunn-
skólabörnum. Þá var einnig kannað
algengi katta- og hundasníkjudýra-
smits í sandkössum sem borist getur
í börn. Í framhaldinu var í auknum
mæli farið að byrgja sandkassa og
skipta reglulega um sand í þeim.
Íslenska sníkjudýrafánan
Fulltrúar langflestra hópa sníkju-
dýra finnast í lífríki Íslands; ein-
frumungar (amöbur, svipudýr og
gródýr), ormar (ögður, bandorm-
ar, þráðormar og krókhöfðar) og
liðfætlur (blóðsjúgandi mítlar,
ýmsir smámítlar, naglýs, soglýs
og blóðsjúgandi skordýr eins og
flær og fuglaflugan). Þekktar
tegundir sníkjudýra hér á landi
skipta mörgum hundruðum, jafn-
vel þúsundum, en margar eru enn
ógreindar. Sem dæmi má nefna að
á fjórða tug sníkjudýra hafa verið
greindar í íslenskum hrossum og
hátt í 50 sníkjudýrategundir hrjá
íslenska æðarfugla.
Eitt sérkenna íslensku
sníkjudýra fánunnar er hversu lítið
er um sníkjudýr sem lifa í blóðrás
hryggdýra. Tengist sú tegunda-
fæð fyrst og fremst fábreytileika
íslensku skordýrafánunnar, en
sárafáar tegundir skordýra sem
lifa á því að sjúga blóð þrífast hér
á landi. Langt er í land að þekkja
sníkjudýrafánu landsins til hlítar,
eins og sjá má á því að iðulega
finnast hér áður óþekkt sníkjudýr
í vísindaheiminum, en um tuttugu
nýjum tegundum hefur verið lýst
frá Íslandi á undanförnum árum.
Rannsóknir og kennsla
Sníkjudýrafræðingar á Keldum hafa
á liðnum áratugum sinnt jöfnum
höndum þjónustu- og grunnrann-
sóknum. Í ársskýrslum á heimasíðu
Tilraunastöðvarinnar (http://keldur.
is) er hægt að nálgast upplýsingar
um þjónustu- og grunnrannsóknir
sem unnið hefur verið að á Keldum
undanfarin ár. Þar sést enn fremur
að veruleg áhersla hefur verið
lögð á að birta niðurstöður rann-
sóknaverkefna, bæði á innlendum
vettvangi þannig að niðurstöðurnar
nýtist hagsmunaaðilum hér á landi,
sem og í erlendum fræðiritum. Stór
hluti grunnrannsóknanna hefur í
gegn um tíðina verið unninn með
erlendum samverkamönnum og
hefur sú samvinna reynst sérlega
mikilvæg og leitt til verðmætrar
þekkingaraukningar á sníkjudýra-
fánu Íslands.
Auk þjónustu- og grunnrann-
sókna hafa dýrafræðingar á Keldum
um langt árabil annast kennslu á
háskólastigi, einkum við líffræði-,
læknisfræði-, hjúkrunarfræði- og
lyfjafræðideildir Háskóla Íslands.
Þá hafa þeir leiðbeint fjölda nem-
enda í framhaldsverkefnum, einkum
við HÍ en einnig við Landbúnaðar-
háskólann á Hvanneyri. Einnig hafa
þeir verið meðleiðbeinendur í loka-
verkefnum nemenda við erlenda
háskóla.
Gæludýrainnflutningur
Fram til ársins 1984 var bannað
að halda hunda í Reykjavík. Síðan
hefur margt breyst og hunda- og
kattaeign stóraukist í landinu. Árið
1989 var farið að leyfa innflutning
á hundum og köttum að uppfylltum
ákveðnum skilyrðum. Í dag, aldar-
fjórðungi síðar, hafa nokkur þúsund
hundar og nokkur hundruð kettir
verið fluttir til landsins og hafa
þessi dýr komið frá tugum landa
í hinum ýmsu heimsálfum, þó að
flest hafi þau komið frá Vestur-
Evrópu. Á Keldum hefur verið
leitað að sníkjudýrum í öllum
þessum dýrum við komu til lands-
ins. Að jafnaði hefur ein eða fleiri
sníkjudýrategundir fundist í tíunda
hverju dýri og hafa velflest sníkju-
dýr sem hrjá gæludýr erlendis þegar
fundist við þessar rannsóknir. Kapp
hefur verið lagt á að útrýma þessum
sníkjudýrum áður en hundar eða
kettir eru afhentir eigendunum og
koma þannig í veg fyrir að smit
geti borist í innlend dýr. Í sumum
tilvikum eru þetta sníkjudýr sem
geta lifað í eða á mönnum, þannig
að mikilvægt er að vera vel á verði.
Sníkjudýr í dýrum og heilbrigði
manna
Sníkjudýrarannsóknir á Keldum
hafa ítrekað tengst heilbrigði
manna. Sumar tegundir sníkjudýra
sem finnast í dýrum geta smitað
fólk. Í þessum hópi eru meðal
annars ormar og einfrumungar
sem finnast í hundum og köttum.
Einnig má nefna þekktar örsmáar
ormalirfur sem geta borað sig í
gegnum húðina og valdið útbrotum.
Þannig er farið með lirfur fuglabló-
ðagða, sem víða er að finna í vatni
þar sem andfuglar og vatnabobbar
eru algengir. Mest hefur borið á
útbrotum af þessum völdum (sund-
mannakláða) þar sem grunn vötn ná
að hitna það mikið að fólk baðar sig
í þeim, eða þá í náttúrulegum laug-
um. Um árabil var sundmannakláði
vandamál í Landmannalaugum en
eftir að farið var að meina öndum
að ala upp unga við lækinn ofan
við baðstaðinn hefur vandamálið
að mestu horfið. Sum árin fengu
þúsundir manna útbrot eftir bað-
ferðir á svæðinu síðsumars, en þá
hafði smit náð að magnast upp í
andarungum. Sjálfir voru ungarnir
fárveikir og að dauða komnir af
völdum sníkjudýrsins.
Stundum leitar óværa sem alla
jafna hefst við á dýrum yfir á menn.
Þar í hópi eru til dæmis flær sem lifa
á fuglum eða nagdýrum og ýmsar
tegundir mítla sem ná sér á strik á
gæludýrum (nagdýrum, hundum
eða köttum) eða jafnvel á nagdýrum
sem lifa undir gólfum í híbýlum
manna.
Lokaorð
Mikilvægt er að hér á landi sé til-
tæk staðgóð þekking á sníkjudýrum
og sníkjudýrasýkingum þannig að
hægt sé að bregðast af fagmennsku
við vandamálum, til dæmis þegar
hingað berast skaðlegar tegundir
sem valdið geta ófyrirsjáanlegum
skaða.
Á undanförnum árum hefur
kröfum um sparnað á Keldum verið
mætt með því að ráða ekki í stöður
þegar starfsmenn hafa minnkað við
sig starfshlutfall eða sérfræðingar
látið af störfum fyrir aldurs sakir,
og nú er meðalaldur sérfræðinga á
stofnuninni orðinn býsna hár. Brýnt
er að snúa þessari þróun við. Því
eru stjórnvöld eindregið hvött til
að gera Tilraunastöðinni á Keldum
kleift að hefja nýráðningar þannig
að stofnunin geti áfram gegnt því
veigamikla hlutverki sem hún hefur
sinnt um áraraðir og nauðsynlegt er
að hún geti tekist á við í framtíðinni.
/KS
Ormar og óværa
– um sníkjudýrarannsóknir á Tilraunastöðinni að Keldum
Nýverið var gerð rannsókn á óværu íslenskra nautgripa. Þá fannst í fyrsta
sinn mítill sem li r í hársekkjum. Einnig voru tvær lúsategundir algengar
á kálfum, soglús sem li r á blóði (neðri myndin) og naglús (efri myndin)
sem li r á dauðum húðfrumum og húðvessum.
Ljósmyndir af lúsunum tóku Matthías Eydal og Sigurður H. Richter
Í hrossum á Íslandi eru þekktar 32 tegundir sníkjuorma, þrjár tegundir
frumdýra og naglús. Hrossaspóluormurinn er algengur í folöldum og
trippum og getur valdið skemmdum í líffærum og orsakað vanþrif. Í
dollunni eru ormar úr einu folaldi.
Ljósmyndina af sníkjudýrinu tók Matthías Eydal en Karl Skírnisson
myndaði folaldsmerina.
Hreindýr á Íslandi eru laus við
est þau sníkjudýr sem hrjá dýrin
á upprunaslóðunum í Skandi-
navíu. Nýlegar rannsóknir leiddu
í ljós tvær áður óþekktar tegundir
hnísla í stofninum hér á landi sem
taldir eru hafa fylgt dýrunum við
komuna frá Finnmörk fyrir rí ega
200 árum. Á myndinni sést þol-
hjúpur annars hnísilsins.
tók Skarphéðinn G. Þórisson
en hnísilinn myndaði Karl
Skírnisson.
Undanfarin sjö ár hafa víðtækar rannsóknir verið gerðar á Keldum á
heilbrigði rjúpna í samvinnu við Náttúrufræðistofnun Íslands. Við upphaf
rannsóknanna voru mm tegundir sníkjudýra þekktar í stofninum. Nú er
vitað að a.m.k. 1 tegundir sníkjudýra lifa í og á íslenskum rjúpum. Sjö
þeirra voru áður ókunnar í vísindaheiminum og hefur þegar verið lýst sem
nýjum tegundum. Á myndinni er ein þessara nýju tegunda, kláðamítill
sem li r niðri í húð rjúpunnar og veldur þar ertingu og hrúðurmyndun.
Ljósmynd af rjúpunni tók Ómar Runólfsson en Karl Skírnisson myndaði
kláðamítilinn.