Dagblaðið Vísir - DV - 30.03.2007, Blaðsíða 40

föstudagur 30. mars 200740
MERKIR ÍSLENDINGAR
ættfræði Ættfræði DVKjartan gunnar Kjartansson rekur ættir þjóðþekktra Íslendinga sem hafa verið í fréttum liðna viku, rifjar upp fréttnæma viðburði liðinna ára og minnist horfinna merkra Íslendinga.
Lesendur geta sent inn tilkynningar um stórafmæli á netfangið
kgk@dv.isU m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Ættfræði DV
Í fréttum var þetta helst... 29 mars 1947
Hekla gýs eftir dvala
Helgi Pjeturss
f. 1. apríl 1872, d. 28. janúar 1949
í heila öld
Þegar klukkuna vantaði nítján mín-
útur í sjö að morgni 29 mars, 1947,
hófst gos í Heklu sem þá hafði ekki
látið á sér kræla frá því í apríl 1846.
Örfáum mínútum síðar varð snar-
pur jarðskjálfti sem fannst um nán-
ast allt Suðurland. Þá jókst gosið
mjög. Eins og hendi væri veifað log-
uðu eldar á fjögurra kílómetra langri
rifu í Heklugjá, mikill vatnselgur
hljóp í Rangá og gífurlegur gosmökk-
ur steig til himins svo engu var líkara
en Heklutindur lyftist. Mökkurinn
náði þrjátíu kílómetra hæð á aðeins
hálftíma frá því gosið hófst en lækk-
aði síðan niður í tólf kílómetra hæð.
Þessum hamförum fylgdu drunur og
dynkir sem heyrðust víða um landið,
til dæmis allt til Vestfjarða.
Upphaf gossins
Jarðfræðingar og fréttamenn
flugu austur strax fyrsta morguninn
og fljótlega kom í ljós að tveir hraun-
straumar runnu niður hlíðar Heklu.
Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur
fór, ásamt tveimur fylgdarmönnum,
upp á norðurbrún Heklu á þriðja
gosdeginum og virtist honum þá
að um væri að ræða sjö gosgýja og
hraunstrauma frá þeim.
Fjöldi fólks vildi nú verða vitni að
þessum sögulegu hamförum. Flug-
félag Íslands og Loftleiðir stóðu fyr-
ir útsýnisferðum fyrstu dagana. Á
fyrsta degi gossins varð lögreglan í
Reykjavík að leysa úr umferðarteppu
á Hellisheiðinni.
Svart haglél
Gosinu fylgdi frá upphafi mikið
ösku- og vikurfall. En þar sem vind-
ur stóð af norðan féll vikurinn á af-
mörkuð svæði í byggð. Mest varð vik-
urfallið í innri hluta Fljótshlíðarinnar
og undir Eyjafjöllum. Á þessum slóð-
um varð vikurlag á túnum 3-4 þuml-
unga þykkt. Þá varð mikið öskufall í
Vestmannaeyjum og sjórinn þar bik-
svartur af ösku.
,,Ég man fyrsta gosdaginn eins og
hann hefði gerst í gær’’ – segir Guð-
jón Andrésson, fyrrv. forstöðumaður
Ökuprófanna og lengi leigubílstjóri
og ökukennari, en hann fæddist og
ólst upp í Berjanesi undir Austur-
Eyjafjöllum. ,,Þetta var fermingar-
vorið mitt og afmælisdagurinn minn,
en auk þess hafði ég eignast lítinn
bróður daginn áður. Þegar ég og
elsti bróðir minn komum út þennan
morgun héldum við að komið væri
haglél. En haglið vildi ekki bráðna í
hárinu á okkur og svo var það óneit-
anlega grunsamlegt á litinn. Auk þess
dimmdi óhugnanlega yfir öllu og fyrr
en varði var öll jörð orðin biksvört af
þessum óhugnaði. Við höfðum hins
vegar ekki grænan grun um það hvað
væri á seyði enda engin útsending
frá úrvarpinu svona snemma.’’
Búsifjar og öskujeppar
,,Ég man að þetta urðu miklar
búsifjar fyrir bændur í okkar sveit.
Öllum skepnum var haldið í húsum
af ótta við eitranir og við krakkarn-
ir urðum að sækja vatn fyrir kýrnar.
Síðan var hestum og öðrum stórgrip-
um komið út í Landeyjar og austur
í Mýrdal. Lítið sem ekkert var heyj-
að um sumarið og þetta setti held-
ur betur strik í búreikninginn undir
Fjöllunum.’’
En fengu bændur ekki bætur fyrir
skaðann?
,,Ó jú. Heldur betur! Eða það
fannst þeim a.m.k. Á þessum
skömmtunar- og haftatímum gat
enginn eignast bíl nema vera annað
hvort læknir eða þekkja ráðherra. Nú
ákváðu yfirvöld að þeir bændur sem
orðið höfðu fyrir umtalsverðu tjóni
fengju leyfi til að kaup nýja Willis
jeppa. Ég held að karlarnir hafi nú
ekki fengið neinn afslátt á jeppun-
um. En bara leyfið sjálft voru mik-
il fríðindi. Fyrr en varði voru allir
komnir á Willis jeppa undir Fjöllun-
um, hvort sem þeir höfðu bílpróf eða
ekki. Pabbi hafði að minnsta kosti
ekki bílpróf þegar hann fékk sinn.’’
Heklugos og íslensk jarðvísindi
Gosið 1947 er með stærri Heklu-
gosum enda hafði Hekla þá ekki
rumskað í heila öld. Á þeim tíma
hafði jarðvísindum fleygt mjög fram.
Nú kom fram á sjónarsviðið kynslóð
íslenskra náttúruvísindamanna sem
margir hverjir áttu eftir að geta sér
gott orðspor fyrir stórmerkar frum-
kvöðlarannsóknir. Fyrir slíka vísinda-
menn var Heklugosið einstakt og
stórbrotið tilefni til margvíslegra at-
hugana og rannsókna. Meðal þekkt-
ustu jarðvísindamanna Íslendinga
á þessum tíma má nefna Guðmund
Kjartansson, Sigurð Þórarinsson og
Trausta Einarsson, en þeir komu all-
ir mjög við sögu hins merka vísinda-
rits, Eruption of Hekla 1947-48.
Steinþór Sigurðsson
Margir íslenskir jarðvísindamenn
hafa átt það sammerkt að vera djarf-
ir ferða- og fjallagarpar sem víluðu
ekki fyrir sér návígi við óútreiknan-
legar eldstöðvar, straumhörð jök-
ulfljót, rannsóknarleiðangra inná
jökulauðnir eða svaðilfarir út í Surts-
ey. Sem dæmi um slíka ofurhuga
má nefna þá Jón Eyþórsson sem hóf
skipulegar jöklarannsóknarferðir,
Sigurjón Rist vatnamælingamann og
Þorbjörn Sigurgeirsson, þó auðvitað
séu þeir miklu fleiri.
Eins manns verður þó alltaf minnst
þegar hugað er að tvísýnum leiðangr-
um íslenskra náttúrufræðinga. Það er
Steinþór Sigurðsson, náttúrufræð-
ingur og fyrsti framkvæmdastjóri
Rannsóknarráðs ríkisins. Hann lærði
náttúrufræði við Kaupmannahafnar-
háskóla með stjörnufræði sem sér-
grein, kom hann heim 1930 og vann
við landmælingar vegna sjóliðsfor-
ingjakortanna megnið af fjórða ára-
tugnum. Þar sýndi hann fádæma af-
köst er hann mældi upp miðhálendið
frá Hofsjökli og austur á firði auk alls
Suð-Austurlands. Þá kom sér vel að
Steinþór var þrautreyndur ferðamað-
ur, mikill skíðakappi og nánast þind-
arlaus göngugarpur.
Sem framkvæmdastjóri Rann-
sóknarráðs mun Steinþór öðrum
fremur hafa skipulagt rannsóknir á
Heklugosinu 1947. Ásamt vini sín-
um, Árna Stefánssyni, gerði hann
kvikmynd um Heklugosið sem Sig-
urður Þórarinsson las inn á. Sú mynd
var sýnd í háskólum víða um heim og
þótti þá einhver merkasta kvikmynd-
aða heimild um eldgos sem völ var á.
Steinþór var einmitt að vinna við
Heklu að gerð myndarinnar sunnu-
daginn 2. nóvember 1947, er hann
varð fyrir glóandi hellu sem valt fram
af hraunbrúninni og lést hann sam-
stundis.
,,Ég man vel eftir tilviki frá sumr-
inu 1947 er við vorum með pabba
við eldstöðvarnar. Hann festi tóma
Coce-flösku við langan vír og hélt
henni yfir hraunkvikunni til að sýna
okkur hvernig hitinn afmyndaði
flöskuna. Þessi náttúruundur greypt-
ust í barnssálina’’ – segir sonur Stein-
þórs, Sigurður, prófessor í jarðfræði
við Háskóla Íslands.
Á morgun eru nákvæmlega 135 ár frá
fæðingu dr. Helga Pjeturss, jarðfræð-
ings og heimspekings. Helgi var son-
ur Pjeturs Pjeturssonar, bæjargjald-
kera og lögreglumanns í Reykjavík,
og konu hans, Önnu Sigríðar Vigfús-
dóttur Thorarensen tónlistarkenn-
ara, en hún var systir Guðrúnar,
langalangömmu Davíðs Oddssonar
seðlabankastjóra.
Pjetur og Anna Sigríður bjuggu í
einnar hæðar timburhúsi í dönskum
stíl við vestanverðan Smiðjustíginn
milli Hverfisgötu og Laugavegs. Um
aldamótin 1900 byggði Pjetur síð-
an tvílyft timburhús með bárujárni
fyrir neðan gamla húsið og á suð-
vestur horni Smiðjustígs og Hverf-
isgötu. Þar var Helgi síðan búsettur
til dauðadags en húsið var rifið um
miðjan sjöunda áratuginn.
Helgi lauk cand.mag.-prófi í nátt-
úrusögu og landafræði við Háskól-
ann í Kaupmannahöfn 1897, og
doktorsprófi í jarðfræði 1905, fyrstur
Íslendinga.
Helgi er án efa í hópi merkustu
náttúrufræðinga þjóðarinnar. Jarð-
fræðirit hans, samin á árunum
1900-1912, ollu straumhvörfum í
jarðfræði þess tíma og lögðu grunn-
inn að skilningi nútímamanna á
jarðsögu Íslands. Hann setti með-
al annars fyrstur fram og rökstuddi
þá kenningu að Ísöld skiptist í mörg
hlýskeið og jökulskeið.
Um 1912 söðlaði Helgi um og
snéri sér að gjörólíkum viðfangs-
efnum. Hann setti þá til dæmis fram
kenningar um eðli drauma og komst
að þeirri niðurstöðu að vitund okk-
ar lifði af líkamsdauðann og ætti sér
framhaldslíf í öðrum líkama á ann-
arri plánetu. Fyrsta rit Helga af sex
um þessi málefni kom út 1922 og
heitir Nýall. „Nokkur íslensk drög
til heimsfræði og líffræði.“ Eins og
að líkum lætur hefur þessi líffræði
Helga ekki þótt jafn vísindaleg og
jarðfræði hans. Engu að síður eign-
uðust þessar kenningar þó nokkra
áhangendur og málssvara sem
stofnuðu Félag Nýalssinna og starf-
ræktu það alla tuttugustu öldina.
Steinn Steinarr lætur þess ein-
hvers staðar getið í viðtali að Helgi
sé í raun eini íslenski heimspeking-
urinn. Halldór Laxness var einn-
ig á sinn hátt svolítið veikur fyrir
Helga. Í Kristnihaldinu sækir Hall-
dór flest fræðiheiti dr. Goodmans
Sýngmanns í Nýalsrit Helga, og í
Grikklandsárinu staðhæfir Halldór
að Helgi sé einn mesti stílisti þjóð-
arinnar, fyrr og síðar. Helgi lést 28.
janúar 1949.