Læknablaðið - 15.05.1990, Blaðsíða 44

264
LÆKNABLAÐIÐ 1990; 76: 264-6
Matthías Eydal, Siguröur H. Richter, Karl Skírnisson
GRÓDÝRID CRYPTOSPORIDIUM OG
SÝKINGAR AF VÖLDUM ÞESS
ÚTDRÁTTUR
Um áramótin 1985/86 var farið að gefa
sérstakan gaum að gródýrinu Cryptosporidium
í mannasaursýnum sem send eru til
sníkjudýrarannsókna að Tilraunastöð
Háskólans í meinafræði að Keldum.
Frá þeim tíma og fram á mitt ár 1989
hafa verið rannsökuð saursýni úr 1215
einstaklingum. Til þessa hafa fundist 9 tilfelli
af Cryptosporidium. Sennilega er sníkjudýrið
landlægt.
INNGANGUR
Á undanfömum árum hefur komið í ljós
erlendis að frumdýr (Protozoa) af ættkvíslinni
Cryptosporidium getur sest að í meltingarvegi
manna og valdið þar sjúkdómi.
Þekkingar á sníkjudýrinu Cryptosporidium
hefur að mestu verið aflað á allra síðustu árum
og talsvert verið skrifað um það í erlendum
vísindaritum. í þessari grein er einkum
stuðst við tvær yfirlitsgreinar (1,2) og tvær
fræðibækur (3,4) hvað almennar upplýsingar
um sníkjudýrið varðar.
Cryptosporidium er ættkvísl frumdýra af
flokki gródýra (Sporozoa) og var slíku
dýri fyrst lýst í músum árið 1907. Um 20
tegundum hefur síðar verið lýst og finnast
þær einkum í meltingarvegi spendýra, fugla,
skriðdýra og fiska. Um þessar mundir eru
þó aðeins fjórar tegundir taldar fullgildar.
Sú tegund sem oftast er talin sýkja menn og
ýmis önnur spendýr er kölluð C. parvum.
I sjúkdómarannsóknum er þó sjaldnast
tegundargreint heldur aðeins talað um
Cryptosporidium sp.
Cryptosporidium sýkir fyrst og fremst ungviði.
Fyrsta sjúkdómstilfellið í mönnum var greint
árið 1976. í fyrstu greindist Cryptosporidium
einkum í fólki með skert ónæmi en á síðari
Frá Tilraunastöð Háskólans í meinafræði aö Keldum.
árum hefur komið í ljós að sníkjudýrið sýkir
einnig heilbrigða einstaklinga og hefur fundist
í mönnum, einkum bömum, í síauknum mæli
í öllum heimsálfum. Cryptosporidium hefur
nú fundist í mönnum hér á landi. Enn hefur
sníkjudýrið ekki fundist í dýrum hérlendis
enda ekki verið leitað skipulega að því í þeim.
Sníkjudýrið leggst fyrst og fremst á
þekjufrumur í meltingarvegi en getur í
stöku tilfellum, einkum hjá fólki með
skert ónæmi, breiðst út til þekjufruma í
gallgöngum, gallblöðru og lungum. Sýkingin
getur leitt til niðurgangs, ógleði, uppkasta,
kviðverkja, hitahækkunar og vökvataps.
I annars heilbrigðum einstaklingum vara
sjúkdómseinkennin venjulega þrjá til fjórtán
daga. I einstaklingum með skert ónæmi getur
sýking aftur á móti orðið langvarandi og
lífshættuleg. Lækningalyf eru enn óþekkt en
meðferð byggist einkum á því að reyna að
koma í veg fyrir vökvatap.
Mynd 1 sýnir lífsferil sníkjudýrsins: Smitun
verður þegar þolhjúpuð Cryptosporidium
gródýr (cysta) berast með saurmenguðu
vatni eða fæðu ofan í menn eða þau dýr
sem geta verið hýslar (a). Grófrumur inni
í þolhjúpnum leysast úr læðingi og sýkja
þekjufrumur í meltingarvegi (b). Sníkjudýrin
fjölga sér fyrst kynlaust (c) og breiðast út til
sífellt fleiri þekjufruma. Síðar taka dýrin upp
kynæxlun þannig að karlkynsfrumur (d) og
kvenkynsfrumur (e) myndast. Frjóvgun leiðir
til myndunar okfrumu (f). Okfruman losnar frá
þekjufrumunni, myndar um sig þolhjúp og við
rýriskiptingu verða til fjórar grófrumur áður
en hún berst út með saur (g). Lífsferillinn
tekur tvær til fjórar vikur. Frumdýrin geta
lifað í þolhjúpum sínum utan hýsilsins svo
mánuðum skiptir.
EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR
Á Tilraunastöð Háskólans í meinafræði
að Keldum eru stundaðar greiningar á