Læknablaðið - 15.04.1993, Blaðsíða 36

164
LÆKNABLAÐIÐ
RÉTTARKRUFNINGAR
Auk hinna fáu krufninga sem Bjarni Pálsson
framkvæmdi til rannsóknar banameina og til
stuðnings við kennslu læknanema, má vera að
hann í einhverjum tilvikum hafi krufið lík að
fyrirmælum réttvísinnar, það er framkvæmt
réttarkrufningar og kann hann að hafa nýtt
slíkar rannsóknir við læknakennsluna.
Hins vegar eru réttarkrufningar þær einu
krufningar, sem vitað er um að tveir næstu
eftirmenn Bjarna í landlæknisembætti, þeir Jón
Sveinsson og Tomas Klog, hafi framkvæmt.
Fyrirmæli um réttarkrufningar voru tekin
upp við fyrstu endurskoðun embættisbréfs
landlæknis 1787 og endurbætt árið 1824 (3).
Jón Thorstensen tók hins vegar upp þráðinn
frá Bjarna Pálssyni hvað varðaði krufningar til
rannsóknar banameina á þriðja tugi 19. aldar.
Af ritum Jóns Thorstensen varðandi sjúkdóma
á íslandi má nefna ritgerð sem hann skrifaði
1837 og birtist undir titlinum Trcictatus de
morbis in Islandia frequentissimus í Memoires
de l’Academie Royale de Medicine de Paris
1840 (4).
SULLAVEIKI
Danski læknirinn P.A. Schleisner var
samkvæmt konungsskipun 12. mars 1847
sendur til íslands til að rannsaka ginklofann
í Vestmannaeyjum. Hann ferðaðist einnig
um landið og kynnti sér heilsufar og
heilbrigðisástand þjóðarinnar almennt.
Um athuganir sínar skrifaði hann síðan
viðamikla ritgerð Forsög til en Nosographie
af Island, sem var tekin gild til doktorsprófs
við Kaupmannahafnarháskóla (5). Sérstaka
athygli hans vakti hinn mikli fjöldi
sullaveikisjúklinga, en sullaveikin var á
þeim tíma ýmist nefnd meinlæti, lifrarveiki
eða lifrarbólga. Schleisner segir að hann
hafi átt þess kost að framkvæma krufningar
á tveimur einstaklingum, sem létust úr
sullaveiki. Var annar 23 ára karlmaður og
hinn 45 ára kvenmaður. Aðra krufninguna
framkvæmdi hann í samvinnu við Jósef
Skaftason, héraðslækni (6) og hina í samvinnu
við Skúla Thorarensen héraðslækni (7). Eru
nákvæmar lýsingar á krufningunum birtar
í doktorsritgerðinni. Þá getur Schleisner
þess að Skúli Thorarensen hafi krufið fjölda
lifrarveikisjúklinga, án þess að geta þess í
heilbrigðisskýrslum, og ávallt fundið sull
bæði í lifur sem og öðrum kviðarholslíffærum.
Einnig hafi Skúli Thorarensen oft fundið sull
við krufningu á sjúklingum sem látist höfðu
úr öðrum sjúkdómum. Þetta sýnir að komið
hefur fyrir að héraðslæknar hafi á síðastliðinni
öld framkvæmt krufningar til rannsóknar
banameina.
Síðar sama ár (1849) kom út annað rit um
heilbrigðismál á Islandi eftir Schleisner (8). Er
doktorsritgerðin þar endurprentuð, en bætt við
tveimur köflum, það er Beskrivelse af Islands
physiske og hygieniske Forhold annars vegar
og Det islandske Medicinalvœsen hins vegar.
Enn einn héraðslæknir sem framkvæmdi
á þessum tíma krufningar til rannsóknar
banameina var Jón Finsen héraðslæknir í
austurhéraði norðuramtsins (f. 1826, d. 1885).
í doktorsritgerð sinni Iagttagelser angaaende
Sygdomsforholdene i Island segir hann meðal
annars frá átta krufningum á sjúklingum,
sem dóu úr sullaveiki (9). Hann getur þess í
ritgerðinni að Schleisner eigi heiðurinn af því
að hafa sýnt fram á hve sullaveiki væri algeng
með íslendingum.
Jón Finsen tók sér einnig fyrir hendur að
rannsaka orsök sullaveikinnar og mun í því
sambandi hafa verið hinn fyrsti hér á landi til
að framkvæma meinafræðilegar tilraunir. En
til að rannsaka þetta mál nánar var Harald
Krabbe, danskur læknir (f. 1831 d. 1917),
sendur af dönskum heilbrigðisyfirvöldum til
Islands.
SMÁSJÁRRANNSÓKNIR
Krabbe kom til landsins með vorskipi 1863
og dvaldi hér fram á haust. Þeir Finsen unnu
að rannsóknum sínum um sumarið. Síðustu
tilraun sína og þá merkustu framkvæmdu
Krabbe og Finsen á tveimur hvolpum. Var
tilraunin í því fólgin að opna sull í nára
ungrar sullaveikrar stúlku og inata hvolpana
á innihaldi sullsins. Sýni úr sullsinnihaldinu
var brugðið undir smásjá og staðfest að
bandormshausar væru þar í. Mun þetta
vera í fyrsta sinn sem smásjá var beitt við
meinafræðirannsóknir á íslandi, ef frá eru
taldar fjárkláðaathuganir Jósefs Skaftasonar
héraðslæknis Húnvetninga upp úr 1855 (10).
Einnig notaði Stefán Stefánsson smásjá við
athuganir sínar á lungnaormasýkingum í
sauðfé 1895 (11).
í doktorsritgerð sinni Ekinokoksygdommen
belyst ved Islandske lœgers erfaring (12)