Sagnir - 01.06.1992, Side 51

náttúru. Úfið hraun sem runnið hafði
úr Grábrók fyrir mörgum öldum
lagðist fyrir mynni dalsins og svart
klettabelti Hraunsnefsaxlarinnar var í
hróplegu ósamræmi við bláma Baul-
unnar. Dalbotninn var gróinn og
grænn og um hann rann Norðuráin
sem safnaði í sig ótal sprænum á leið-
inni út úr dalnum. Oftast var hún
saklaus og tær en gat líka breytt sér í
stórfljót sem beljaði niður allan dal-
inn og færði dalbotninn í kaf.
Útkot1 hafði ekki verið nema
fjögra hundraða jörð en hún hafði
dugað foreldrum hans til að koma
þeim systkinunum á legg. Hann
hafði verið sautján ára gamall þegar
hann fór að heiman í vinnumennsku.
Hann fór burt úr sveitinni og kom
ekki aftur fyrr en sex árum seinna.
Síðan hafði hann átt heima í dalnum
því að þar var fólkið hans og fjöllin.
Þegar hann kom til baka í dalinn árið
1858 fékk hann vinnu á óðalsbýlinu
Hraunsnefi. Það varð örlagarík vist.
Guðmundur óðalsbóndi og Oddný
kona hans urðu ekki sérlega ánægð
þegar dóttir þeirra átti von á barni
með vinnumanninum og kotbónda-
syninum af næsta bæ. Hann varð að
fara frá Hraunsnefi, heim til foreldra
sinna, þegar það varð ljóst að Kristín
gekk með barnið hans. Litlu stúlkuna
fékk hann síðan í sína umsjá þegar
hún fæddist. Foreldrar hans hjálpuðu
honum með hana fyrstu árin en þegar
þeirra naut ekki lengur við fór Sig-
ríður litla í fóstur að Klettstíu.
Seinna kynntist hann Mörtu. Þau
giftust 4. nóvember 1870 og fóru að
búa í Sanddalstungu. Eftir eitt ár þar
og eitt ár í Hvammi fluttust þau að
Hlíð þar sem hann bjó nær alla sína
búskapartíð. Þar með var hann út-
skrifaður úr skóla vinnumennskunn-
ar, þrjátíu og fjögurra ára gamall.
Börnin höfðu ekki látið á sér standa.
Mánuði eftir giftinguna fæddist
Magnús og síðan fylgdu hin fimm á
eftir, næstu sex árin. En árin með
Mörtu urðu fá, hún dó aðeins viku
eftir að yngsta barnið fæddist. Hann
stóð einn með börnunum í garðinum
á sama stað og þau höfðu staðið sam-
an árið áður yfir gröf dóttur þeirra
nokkurra mánaða.
Hann varð að láta Ágúst frá sér í
fóstur þegar Marta dó eins og þau
höfðu þurft að gera við Petrínu þegar
Ingvar fæddist. Þeir voru því fjórir
eftir feðgarnir; hann, Magnús, Ingvar
og Benjamín, vikugamall snáði, þeg-
ar Guðríður kom til hans sem ráðs-
kona. Og fljótlega bættist barn í hóp-
inn svo að Ingibjörg systir hans og
Árni Guðmundsson á Hraunsnefi
tóku Ingvar til sín.
Þau Guðríður fluttu svo að Galtar-
höfða3 árið 1883, tveimur árum eftir að
þau höfðu misst tvíbura nýfædda. Bú-
skapartíð hans var á enda. Sama ár og
þau fluttu varð hann að gefast upp.
Guðríður fór í vinnumennsku með
Þorstein litla en hann fór að Hrauns-
nefi til Ingibjargar og Árna með Benj-
amín. Magnúsi var komið í fóstur.
Það hafði margt breyst síðan hann
var ungur vinnumaður á Hraunsnefi.
Veðurfar hafði kólnað og möguleik-
arnir á að fá jörð höfðu minnkað.
Jarðir sem áður höfðu verið í byggð
voru komnar í eyði, meðal annarra
allar þær jarðir sem hann hafði búið
á. Nokkrir sveitunganna höfðu flúið
land í von um betra líf hinum megin
hafsins og nú var hann að fylgja í
kjölfar þeirra. Eftir sautján ár í
vinnumennsku á Hraunsnefi og í
Klettstíu var hann einnig á leið vestur
ásamt þremur af sex eftirlifandi börn-
um sínum.
Gamli maðurinn hrökk upp úr
hugleiðingum sínum. Landið var
horfið sjónum en ólgandi haf teygði
sig hvert sem litið var. Hann velti
fyrir sér, hvað biði þeirra handan
hafsins. Hver yrði framtíð hans? Nýr
kafli var að heQast í lífi manns á sama
tíma og ný öld var að ganga í garð.4
Einu sinni var
Á uppvaxtarárum Ingimars Marís-
sonar lifðu flestir Islendingar á land-
búnaði eins og verið hafði í margar
aldir. Líf fólks snérist urn árstíða-
bundin störf og eilífa baráttu við
harðindi, hungur og veikindi. Til að
verða fullgildir þegnar í samfélaginu
urðu menn að hafa jarðnæði. Það var
skilyrði fyrir giftingu sem aftur var
skilyrði fyrir barneignum. Þeir sem
enga jörð fengu urðu að ráða sig til
eins árs á einhvern bæ og vinna þar
þau verk sem húsbóndi þeirra fól
þeim. Hann varð í staðinn að sjá
hjúinu fyrir húsnæði, fæði og klæði.
Æskan var þá eins og nú upphaf
heillrar ævi. Hún var mönnum mis-
góð en skilaði þó flestum sem ungl-
ingum inn í veröld vinnumenn-
skunnar. Þar tók alvaran við. Vinnu-
mennskan var ströng starfsmenntun
sem byggð var á aga og iðjusemi
sveitasamfélagsins. Hún var talin
nauðsynlegur undirbúningur fyrir
framtíðarstarfið, sjálfan búskapinn.
Þegar Ingimar var að komast á
giftingaraldurinn var lífsbarátta land-
ans að harðna. Hlýindin sem farið
höfðu mildum höndum urn landið í
áratugi hurfu ásamt afkomendum
sínum, heiðarbýlunum. Eftir sátu
landsmenn í kulda og trekki á yfir-
setnum jörðum því að möguleikar
manna á því að komast yfir jörð
höfðu minnkað að sanra skapi og
veðurfarið kólnaði. Sveitasamfélagið
sem byggðist á því að börn yrðu
vinnufólk og vinnufólk bændur gekk
ekki lengur upp. Landsmenn fundu
tvær leiðir færar út úr vandanum.
Önnur var sú að flýja land, í von um
að grasið væri grænna hinum megin
hafsins. Hin leiðin var að treysta
meira á sjóinn. Fiskveiðarnar sem áð-
ur höfðu verið aukabúgrein hjá
bændum urðu í ríkari mæli aðal lífs-
viðurværi fólks. Breytingar á búsetu
fylgdu í kjölfarið því að þeir sem
lifðu aðallega á sjósókn og fiskvinnu
söfnuðust saman í þurrabúð og
mynduðu þorp.
Yfirvöld óttuðust þessa nýju þróun
og gerðu allt sem í þeirra valdi stóð
til að takmarka stækkun þorpanna.
Þau töldu að þurrabúðarlífið gerði
menn að slæpingjum sem gerðu lítið
annað en að hlaða niður ómögum.5
Hræðslan við vinnuaflsskort í sveit-
unum átti einnig drjúgan þátt í ótta
yfirvalda. Fyrir þeim var landbúnað-
urinn framtíð þjóðarinnar og fram-
farir í honum það sem þjóðin þurfti.
Fiskveiðarnar gætu aldrei orðið ann-
að en búbót því ekki væri treystandi á
skipaflota fslendinga sem um miðja
19. öld samanstóð af misstórum ára-
bátum sem eingöngu var hægt að róa
í skaplegu veðri, skammt út fyrir
landsteinana.
SAGNIR 49