Sagnir - 01.06.1992, Blaðsíða 66

Már Jónsson
Ofbráðar barneignir á
fyrri hluta 19. aldar
Ofbráð barneign varð þegar
nýgift kona ól rnanni sín-
um barn svo snemma að
ekki kom til greina að það hefði
komið undir eftir vígslu. Til að
mynda trúlofuðust Vigfús Sigurðs-
son og Katrín Jónsdóttir í febrúarlok
1786, en voru gefm saman í hjóna-
band mánuði síðar. Hann var 36 ára
bóndi að Birningsstöðum í Fnjóska-
dal og giftist í annað sinn, en hún var
tvítug og hafði verið ráðskona hjá
honum um nokkurt skeið. Fyrsta
barn þeirra fæddist þegar 13. júlí,
tæpum fjórum mánuðum eftir vígslu
og tæpum fimm eftir trúlofun.1
Barneignin sannaði að parið hafði
leyft sér að sænga saman fyrir hjóna-
band. E>au höfðu syndgað og brúður-
in stóð vanfær fyrir altari. Prestar
áttu á hættu að missa embættið fyrir
slíka yfirsjón, en vægar var tekið á al-
múgafólki. í siðferðislöggjöfinni
Stóradómi frá 1564 sagði ekkert um
brot af þessu tagi. Samkvæmt honum
var samræði utan hjónabands ekki
saknæmt, heldur barneign utan
hjónabands. Veraldleg yfirvöld sekt-
uðu ógift fólk fyrir barneignir fram
til ársins 1816, en örsjaldan var sektað
fyrir ofbráða barneign. Af einhverj-
um ástæðum nefndi þó sýslumaður
Eyjafjarðarsýslu þrenn hjón sem
eignuðust barn of snemma í skýrslu
sinni um sakeyri sumarið 1710: Bessi
Jónsson og Guðrún Benediktsdóttir í
Saurbæjarsókn áttu barn fjórum
mánuðum eftir vígslu; Guðný
Magnúsdóttir og Þorsteinn Bjarna-
son í Hrafnagilssókn urðu uppvís að
samræði fyrir trúlofun; Guðrún Jóns-
dóttir og Loftur Jónsson fálkafangari
giftust í lok október 1709, en eignuð-
ust barn fimm mánuðum síðar. Ekki
hafði hann sektað þetta fólk og því
reiddist landfógeti á alþingi um sum-
arið, skammaði sýslumann og krafð-
ist þess að hann stæði skil á greiðslum
á næsta ári. Sýslumaður hlýddi og
sektaði hver hjón um einn ríkisdal
líkt og fyrir utanhjónabandsbörn."
Þetta var nánast einsdæmi og oftast
var svona nokkuð látið óáreitt, enda
barnið í góðum höndum giftra for-
eldra sem ekki syndguðu lengur. I
Svíþjóð áttu hjón sem eignuðust
börn of snemma aftur á móti að
greiða sekt til spítala og þar voru
ráðamenn mjög uppteknir af þessum
siðferðisvanda langt fram á 19. öld.
Sömuleiðis í enskumælandi löndum
og árið 1642 var hjónum refsað í
Plymouth á Nýja Englandi fyrir að
sofa sarnan fyrir giftingu. Hann var
hýddur, en hún sat í gapastokki og
horfði á. Slíkt var algengt á þeim
slóðum að minnasta kosti á 17. öld.3
Á íslandi var fólk látið óáreitt þótt
barn fæddist fáeinum mánuðum eftir
giftingu.
2
En var mikið um þetta? Um alda-
mótin 1800 fæddust níu af hverjum
tíu börnum á íslandi innan hjóna-
bands. Hversu hátt hlutfall þeirra
kom undir fyrir vígslu? Þeirri spurn-
ingu er ekki hægt að svara vegna þess
að ekki eru tiltækar upplýsingar um
hlutfall fyrsta barns, annars barns,
þriðja barns og svo framvegis. Of-
bráðar barneignir urðu ávallt við
fyrsta bam hjóna og aðeins er hægt
að segja hversu mörg fyrstu börn
komu undir utan hjónabands saman-
borið við öll börn sem komu undir
innan þess. Jafnframt er hægt að bera
^ölda ofbráðra barneigna saman við
óskilgetin börn, en í byrjun 19. aldar
var tíunda hvert barn óskilgetið. í
vissum skilningi er ofbráð barneign
líka afbrigði af óskilgetnum fæðing-
um, því nokkur hópur fólks sem
eignaðist barn ógift gekk í hjónasæng
fáeinum mánuðum eða árum síðar.
Það má því hugsa sér kvarða þar sem
á öðrum endanum eru algjörlega
óskilgetin börn, hverra foreldrar áttu
aldrei neitt saman að sælda eftir getn-
að. Á hinum eru algjörlega skilgetin
börn sem fæddust ári eða tveimur
eftir giftingu og foreldarnir litu ekki
hvort annars hold fyrr en að aflokinni
vígslu og loforði um ævarandi trún-
að. Þar á milli eru nokkurn veginn
skilgetin börn, hverra foreldrar komu
saman löngu fyrir hjónaband, en
sluppu við frjóvgun þangað til rétt
áður en þau ætluðu að giftast; einnig
börn sem fæddust utan hjónabands
vegna efnaleysis foreldranna, sem
síðan tókst að skrapa saman fé til að
geta gengið í hjónaband.
Ofbráðar barneignir voru þekktar
um allan hinn vestræna heim og sjálf-
sagt víðar. Fyrir vikið hafa nokkrar
rannsóknir farið fram. Ekki eru þær
þó að öllu leyti sambærilegar vegna
mismunandi skilgreininga á því hvað
reiknast ofbráð barneign. Það er töl-
fræðilegt skilgreiningaratriði, sem
miðar við þá staðreynd að með-
göngutími kvenna er um það bil níu
mánuðir, en getur verið skemmri eða
lengri.4 Miðist útreikningar við níu
64 SAGNIR