Sagnir - 01.06.1992, Blaðsíða 52

Hvað ætlar þú að verða,
væni?
Fram hefur komið sú skoðun að and-
staða yfirvalda við þéttbýlismyndun
hafi að stórum hluta verið hagsmuna-
barátta bænda. Þeir hafi notað vistar-
bandið og önnur þau lög sem héldu
sveitasamfélaginu saman til að kúga
vinnuhjúastéttina og tryggja sér
áfram ódýrt vinnuafl. Fjölgun þurra-
búða á 19. öld ætti eftir því að hafa
orðið vegna þess að vinnufólk alls-
staðar að af landinu braust undan
kúgun bænda til að geta stofnað
heimili og verða frjálst til vinnu. Því
til viðbótar hafa bændur sem flosn-
uðu upp af heiðarbýlunum flutt í
þurrabúð til að geta haldið fjölskyld-
unni saman og komist hjá því að fara
aftur í vinnumennsku.
En yfirvöld sem hvorki höfðu lög-
reglu né her höfðu litla möguleika á
að stjórna því hvernig almenningur
brást við harðnandi lífsbaráttu. Fé-
lagslegt taumhald var í höndum
fólksins sjálfs svo að lög voru virt á
meðan að almenningur trúði á þau en
síðan ekki söguna meir. Sömu sögu
var að segja af vinnuhjúunum. Þau
hafa aldrei verið talin til sérstakrar
stéttar hér á landi heldur voru þau
börn bænda sem voru á leiðinni að
verða bændur. Kúgun bænda á
vinnuhjúastéttinni hefði því í raun
verið kúgun bænda á sínum eigin
börnum, börnum sem að öllu jöfnu
voru rnótuð af lífskoðunum foreldr-
anna sjálfra. Þéttbýlismyndunin hlýt-
ur því að hafa stjórnast af einhverju
öðru en flótta undan ofríki bænda.
Til að komast að einhverjum nið-
urstöðum um þetta mál gerði ég
þrjár athuganir í Mýra- og Borgar-
fjarðarsýslu. Fyrst athugaði ég fæð-
ingarsókn þeirra sem lifðu á „fisk-
veiðurn" á Akranesi 1870 til að sjá
hvaðan þetta fólk kom. Næsta skref
var að skoða lífshlaup einstaklinga
sem voru að komast af unglings-
aldrinum í Norðurárdal 1850 til að at-
huga hvað þau tækju til bragðs ef
jarðnæði skord. Að síðustu leit ég yf-
ir vesturfaraskrá frá tímabilinu 1870-
1914. Þar langaði mig að sjá hverjir
lögðu í flutninga til Ameríku á með-
an þurrabúðum fjölgaði hér á landi.
Athuganirnar leiddu í ljós að þeir
sem voru úr uppsveitunum og aldir
upp við búskap héldu sig við búskap-
inn eða fóru til Ameríku þegar enga
jörð var að fá. Á meðan fóru þeir
sem voru frá stöðum þar sem sjósókn
var stunduð jafnhliða búskapnum í
þurrabúð ef jarðnæði skorti. Tryggð
við uppruna og uppeldi réð mestu
um framtíðarheimili þessa fólks en
ekki uppreisn gegn lögum og regl-
/
Framtíðardraumar og lífsviðhorf
ungs fólks mótuðust af lífsmynstrinu
sem það ólst upp í. Barn sem alið var
upp við bústörf eingöngu hafði stór-
bændur og jafnvel hreppstjóra sem
fyrirmyndir í lífinu á meðan barn
sem alið var upp á heimili þar sem
sjósókn var stunduð hafði önnur
lífsviðhorf. Það hafði fylgst með sjó-
sókninni alla tíð jafnframt því að
vinna við búskapinn. Hrausdr sjó-
menn og formenn báta voru á heimili
þess og voru því fyrirmyndir auk
bændanna.
Andstaðan við þurrabúðina var því
ekki eingöngu bundin við bændur
sem yfirstétt. Almenningur var að
stærstum hluta hræddur við þessa
nýju þróun og trúði ekki á ágæti
þurrabúðanna. Þær voru í upphafi
þrautalending þeirra sem enga jörð
fengu en ekki draumur ungs fólks
um betra líf. Margir tóku frekar þann
kostinn að flytja til Ameríku en fara í
þurrabúð að ótöldum þeim sem biðu
í sveitunum sem vinnuhjú og lifðu í
voninni um það að einn daginn kæm-
ust þeir yfir jörð.
Búskapurinn hafði í margar aldir
verið stærsti atvinnuvegurinn. Hann
hafði sannað að hann var fær leið til að
framfleyta fjölskyldu bæði efnahags-
lega og með tílliti til velferðar og upp-
eldis barnanna. Framleiðslan var bund-
in við heimilið svo að hvert býli var
sjálfstæð eining um fæði og klæði.
Uppeldi barnanna var samtvinnað bú-
störfunum. Með því að vinna lærðu
börnin iðjusemina sem talin var ein af
helstu kostum manna.6
Lífið í þurrabúð var byggt á allt
öðrum forsendum sem að mörgu
leyti voru andstæðar gildum sveita-
samfélagsins. í stað eilífs úðurs var
vinnan skorpuvinna þegar fiskaðist.
Fæði og klæði varð að kaupa hjá
kaupmanninum fyrir afla eða vinnu-
laun sem fengust af fiskvinnunni.
Aðstaða til uppeldis barna var líka
allt önnur. Fá verkefni voru fyrir þau
til að ala upp í þeim aga og iðjusemi
auk þess sem ekkert kom í staðinn
fyrir skólunina í vinnumennskunni.
Þurrabúðin varð því ekki aðeins
breyting á atvinnuháttum heldur líka
breyting á öllu lífsmynstri manna.
Hún gat því ekki orðið raunveruleg-
ur kostur fyrir þorra ungs fólks fyrr
en þar hafði alist upp ný kynslóð
manna.
Hvert liggur leið ?
Víkjum nú sögunni aftur til Ingimars
Maríssonar en hann er dæmi um
sveitamann sem lifði alla tíð í voninni
um jörð. Hann var fæddur og uppal-
inn í Hvammssókn í Norðurárdal,
einni af uppsveitum Borgaríjarðar.
Sóknin er lítil en í leið þeirra sem
fóru Holtavörðuheiðina norður í land
eða Bröttubrekkuna inn í Dali. Árið
1850 voru tuttugu bændabörn í
Hvammssókn sem bjuggu ennþá
heima hjá foreldrum.7 Eftirgrennslan
um ævi fjórtán þeirra, þar á meðal
Ingimars, sýndi sterk tengsl á milli
uppruna og ævistarfs. Öll voru þau
alin upp við búskap og við hann
störfuðu þau alla sína tíð. Þó urðu
þau ekki öll þeirrar gæfu aðnjótandi
að ráða sjálf yfir jörð heldur urðu
sum þeirra að vera í vinnumennsku
eða húsmennsku hluta ævinnar eða
hana alla.8
Átthagafjötrar voru ekki nauðsyn-
legir til að halda Norðdælingunum
innan sinnar heimabyggðar. Þeir
virtust tengdir Norðurárdalnum og
nágrenni hans órjúfanlegum bönd-
um. Sem dæmi um það má sjá að af
þeim 32 bæjum sem Norðdælingarnir
bjuggu á um ævina voru 15 í Norður-
árdal og 9 í næstu sveitum Stafholts-
tungum og Þverárhlíð. Eins er ef
lögð eru saman árin sem Norðdæl-
ingarnir voru í vinnumennsku eftir 15
ára aldur. Af 250 árum voru þau 170
ár í Norðurárdalnum og 59 ár í öðr-
um sveitum Mýrasýslu. Tengslin við
upprunann voru því óneitanlega
sterk/f
50 SAGNIR