Sagnir - 01.06.1992, Síða 52

Sagnir - 01.06.1992, Síða 52
Hvað ætlar þú að verða, væni? Fram hefur komið sú skoðun að and- staða yfirvalda við þéttbýlismyndun hafi að stórum hluta verið hagsmuna- barátta bænda. Þeir hafi notað vistar- bandið og önnur þau lög sem héldu sveitasamfélaginu saman til að kúga vinnuhjúastéttina og tryggja sér áfram ódýrt vinnuafl. Fjölgun þurra- búða á 19. öld ætti eftir því að hafa orðið vegna þess að vinnufólk alls- staðar að af landinu braust undan kúgun bænda til að geta stofnað heimili og verða frjálst til vinnu. Því til viðbótar hafa bændur sem flosn- uðu upp af heiðarbýlunum flutt í þurrabúð til að geta haldið fjölskyld- unni saman og komist hjá því að fara aftur í vinnumennsku. En yfirvöld sem hvorki höfðu lög- reglu né her höfðu litla möguleika á að stjórna því hvernig almenningur brást við harðnandi lífsbaráttu. Fé- lagslegt taumhald var í höndum fólksins sjálfs svo að lög voru virt á meðan að almenningur trúði á þau en síðan ekki söguna meir. Sömu sögu var að segja af vinnuhjúunum. Þau hafa aldrei verið talin til sérstakrar stéttar hér á landi heldur voru þau börn bænda sem voru á leiðinni að verða bændur. Kúgun bænda á vinnuhjúastéttinni hefði því í raun verið kúgun bænda á sínum eigin börnum, börnum sem að öllu jöfnu voru rnótuð af lífskoðunum foreldr- anna sjálfra. Þéttbýlismyndunin hlýt- ur því að hafa stjórnast af einhverju öðru en flótta undan ofríki bænda. Til að komast að einhverjum nið- urstöðum um þetta mál gerði ég þrjár athuganir í Mýra- og Borgar- fjarðarsýslu. Fyrst athugaði ég fæð- ingarsókn þeirra sem lifðu á „fisk- veiðurn" á Akranesi 1870 til að sjá hvaðan þetta fólk kom. Næsta skref var að skoða lífshlaup einstaklinga sem voru að komast af unglings- aldrinum í Norðurárdal 1850 til að at- huga hvað þau tækju til bragðs ef jarðnæði skord. Að síðustu leit ég yf- ir vesturfaraskrá frá tímabilinu 1870- 1914. Þar langaði mig að sjá hverjir lögðu í flutninga til Ameríku á með- an þurrabúðum fjölgaði hér á landi. Athuganirnar leiddu í ljós að þeir sem voru úr uppsveitunum og aldir upp við búskap héldu sig við búskap- inn eða fóru til Ameríku þegar enga jörð var að fá. Á meðan fóru þeir sem voru frá stöðum þar sem sjósókn var stunduð jafnhliða búskapnum í þurrabúð ef jarðnæði skorti. Tryggð við uppruna og uppeldi réð mestu um framtíðarheimili þessa fólks en ekki uppreisn gegn lögum og regl- / Framtíðardraumar og lífsviðhorf ungs fólks mótuðust af lífsmynstrinu sem það ólst upp í. Barn sem alið var upp við bústörf eingöngu hafði stór- bændur og jafnvel hreppstjóra sem fyrirmyndir í lífinu á meðan barn sem alið var upp á heimili þar sem sjósókn var stunduð hafði önnur lífsviðhorf. Það hafði fylgst með sjó- sókninni alla tíð jafnframt því að vinna við búskapinn. Hrausdr sjó- menn og formenn báta voru á heimili þess og voru því fyrirmyndir auk bændanna. Andstaðan við þurrabúðina var því ekki eingöngu bundin við bændur sem yfirstétt. Almenningur var að stærstum hluta hræddur við þessa nýju þróun og trúði ekki á ágæti þurrabúðanna. Þær voru í upphafi þrautalending þeirra sem enga jörð fengu en ekki draumur ungs fólks um betra líf. Margir tóku frekar þann kostinn að flytja til Ameríku en fara í þurrabúð að ótöldum þeim sem biðu í sveitunum sem vinnuhjú og lifðu í voninni um það að einn daginn kæm- ust þeir yfir jörð. Búskapurinn hafði í margar aldir verið stærsti atvinnuvegurinn. Hann hafði sannað að hann var fær leið til að framfleyta fjölskyldu bæði efnahags- lega og með tílliti til velferðar og upp- eldis barnanna. Framleiðslan var bund- in við heimilið svo að hvert býli var sjálfstæð eining um fæði og klæði. Uppeldi barnanna var samtvinnað bú- störfunum. Með því að vinna lærðu börnin iðjusemina sem talin var ein af helstu kostum manna.6 Lífið í þurrabúð var byggt á allt öðrum forsendum sem að mörgu leyti voru andstæðar gildum sveita- samfélagsins. í stað eilífs úðurs var vinnan skorpuvinna þegar fiskaðist. Fæði og klæði varð að kaupa hjá kaupmanninum fyrir afla eða vinnu- laun sem fengust af fiskvinnunni. Aðstaða til uppeldis barna var líka allt önnur. Fá verkefni voru fyrir þau til að ala upp í þeim aga og iðjusemi auk þess sem ekkert kom í staðinn fyrir skólunina í vinnumennskunni. Þurrabúðin varð því ekki aðeins breyting á atvinnuháttum heldur líka breyting á öllu lífsmynstri manna. Hún gat því ekki orðið raunveruleg- ur kostur fyrir þorra ungs fólks fyrr en þar hafði alist upp ný kynslóð manna. Hvert liggur leið ? Víkjum nú sögunni aftur til Ingimars Maríssonar en hann er dæmi um sveitamann sem lifði alla tíð í voninni um jörð. Hann var fæddur og uppal- inn í Hvammssókn í Norðurárdal, einni af uppsveitum Borgaríjarðar. Sóknin er lítil en í leið þeirra sem fóru Holtavörðuheiðina norður í land eða Bröttubrekkuna inn í Dali. Árið 1850 voru tuttugu bændabörn í Hvammssókn sem bjuggu ennþá heima hjá foreldrum.7 Eftirgrennslan um ævi fjórtán þeirra, þar á meðal Ingimars, sýndi sterk tengsl á milli uppruna og ævistarfs. Öll voru þau alin upp við búskap og við hann störfuðu þau alla sína tíð. Þó urðu þau ekki öll þeirrar gæfu aðnjótandi að ráða sjálf yfir jörð heldur urðu sum þeirra að vera í vinnumennsku eða húsmennsku hluta ævinnar eða hana alla.8 Átthagafjötrar voru ekki nauðsyn- legir til að halda Norðdælingunum innan sinnar heimabyggðar. Þeir virtust tengdir Norðurárdalnum og nágrenni hans órjúfanlegum bönd- um. Sem dæmi um það má sjá að af þeim 32 bæjum sem Norðdælingarnir bjuggu á um ævina voru 15 í Norður- árdal og 9 í næstu sveitum Stafholts- tungum og Þverárhlíð. Eins er ef lögð eru saman árin sem Norðdæl- ingarnir voru í vinnumennsku eftir 15 ára aldur. Af 250 árum voru þau 170 ár í Norðurárdalnum og 59 ár í öðr- um sveitum Mýrasýslu. Tengslin við upprunann voru því óneitanlega sterk/f 50 SAGNIR
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.