Helgafell - 01.05.1942, Blaðsíða 52

138
HELGAFELL
samkomulagi um tilhögun hans í meg-
inatriðum — leikur, sem gat haft í för
með sér svipbreytingar og stakkaskipti,
en lét ósnortna sjálfa lífskvikuna. En
nú, á þessari stundu, varða þau hin
æðstu verðmæti; undirstöður menning-
arinnar, mannkynshugsjónina sjálfa,
þær allsherjarsifjar, er vér nefnum
religio — trú. Það skiptir engu, hvort
vér köllum samnefnara þessara æðstu
verðmæta vorra ,,guð‘\ ,,sannleika“,
,,frelsi" eða ,,réttlæti“, því að allt er
þetta eitt og hið sama. Vér getum hik-
laust kallað hann ,,lýðræði“, — nafni
með trúfjálgum undirómi, er vér grein-
um glöggvar nú en nokkru sinni fyrr,
þó að eyru vor hafi ef til vill aldrei
verið ónæm á hann með öllu. Skiln-
ingur manna á stjórnmálum hefur
rýmkað og dýpkað í nákvæmlega sama
mæli og skilningur þeirra á lýðræði.
Þegar vér tölum um ,,lýðræði“ og tjá-
um oss fylgja ,,lýðræði“, höfum vér
sjaldnast í huga ákveðna stjórnarhætti
eða stjórnskipulag — og vel má vera
að lýðræðinu sé nokkurra umbóta vant
í þeim efnum — heldur eigum vér við
það með þessu orði, að vér viðurkenn-
um þær trúsifjar mannkynsins, sem nú
er barizt um, hvort varðveittar skuli,
eða slitnar af hundingjahöndum — við-
urkennum sannleika, frelsi og réttlæti
sem undirstöður að félags- og stjórn-
málalífi voru.
Ætti listamaðurinn að láta sig allt
þetta einu gilda ? Ætti hann að láta sig
engu varða sannleika, frelsi — og rétt-
læti ? Því að allt er þetta eitt og hið
sama, svo að enn sé áréttað það, sem
fyrr var sagt, og sérhvert þessara orða
getur komið í stað hvors af hinum.
Eru þessi verðmæti of háleit til þess að
samrýmast listinni, — slíkur leikur,
sem hún er ? Því að vissulega er listin
leikur, en furðulega alvörublandinn
leikur hlýtur hún að vera, úr því að
listamaðurinn — sé hann sannur lista-
maður — ver til hennar svo óendan-
lega, svo óhóflega mikilli alúð og átök-
um. Eitthvað hlýtur að vera skylt með
listinni og allri æðri viðleitni og þrá,
utan og ofan við skynsemi vora, til
þess, sem gott er og fullkomið í sjálfu
sér — á annan hátt verður það ekki
skýrt né skilið, af hversu djúpri alvöru
listamaðurinn helgar sig leik sínum.
Orðið ,,góður“ er rúmrar merkingar.
Það er notað jöfnum höndum í fagur-
fræðilegum og siðfræðilegum skilningi.
Það, sem ,,gott“ er frá fagurfræðilegu
sjónarmiði, þarf ekki óhjákvæmilega
að vera ,,gott“, ef á það er litið frá
bæjardyrum siðfræðinnar. En sú þrot-
lausa aflraun, sem kostað er til þess,
sem ,,gott“ telst af listrænum ástæð-
um, er af sömu rótum runnið og ástund-
un ,,hins góða“, í trúarbrögðum og
siðfræði. Listin er leikur, en hún er
táknrænn leikur. Hún er fegursta tákn
allrar mannlegrar baráttu til fullkomn-
unar, og hvenær, hvar og með hverjum
hætti, sem sannleika og frelsi er af-
neitað, þröngvað og traðkað, er svo
nærri listinni og hverjum heiðarlegum
listamanni höggvið, að þar getur hann
ekki dregið andann, ekki unað, ekki
starfað. Hann á um tvennt að velja .
andlega hrörnun eða landflótta.
„Ihald“ og öfugbylting.
Thomas Mann, höfundur þessa
greinarkafla, er nú 67 ára að aldri og
hefur dvalið landflótta í Ameríku um
margra ára skeið. Hann er Nobelsverð-
launaskáld og vafalaust frægasti þýzk-
ur rithöfundur, sem nú er á lífi. Hann
hefur jafnan verið talinn eitthvert
fremsta skáld hinnar ,,borgaralegu“
lífsskoðunar. Werner Marholz, al-
þekktur bókmenntafræðingur, segir
um hann: ,,Ef til vill er Thomas Mann
íhaldssamastur þýzkra rithöfunda í
eðli sínu“.
Þessi ,,íhaldssemi“ hans kemur og
fram í þessum greinarkafla, en með